نقد کتاب سواد رسانه ای
کتاب "سواد رسانه ای" یکی از جدیدترین و جامع‌ترین کتاب‌ها در حوزه سواد رسانه‌ای است که به قلم پروفسور دبلیو. جیمز پاتر یکی از صاحبنظران به نام سواد رسانه‌ای به رشته تحریر درآمده است.
بهاره نصیری، استادیار و عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی درباره نقد کتاب سواد رسانه‌ای نوشته است: جیمز پاتر استاد دانشگاه کالیفرنیا در سانتاباربارا که دکتری در دو رشته "مطالعات ارتباطی" و "تکنولوژی آموزشی" دارد. او بیش از یک دهه به تدریس رسانه مشغول بوده است. و پدید آورنده کتاب‌های دیگری همچون اثرهای رسانه ای، 11 افسانه درباره خشونت رسانه ای، نظریه سواد رسانه ای: یک رویکرد شناختی و کتاب چگونه پژوهش ارتباطی خود را منتشر کنیم، هستند.
کانال عصر ایران در تلگرام
ترجمه این کتاب توسط آقای دکتر احسان شاه قاسمی عضو هیات علمی گروه آموزشی ارتباطات اجتماعی دانشگاه تهران انجام شده است، ایشان نویسنده کتاب‌های تحلیل مصرف رسانه‌ای و سفر قندهار: جامعه و رسانه در افغانستان و مترجم بیش از 20 کتاب هستند.
ترجمه بسیار عالی، روان و ارزشمند ایشان، هر مخاطبِ دغدغه دمندی در حوزه سواد رسانه‌ای را ترغیب به مطالعه این کتاب می‌نماید؛ به گونه‌ای که تمام فعالین در این عرصه قادر خواهند بود که از این کتاب بهره مند گردند. از ویژگی‌های برجسته این اثر؛ پوشش طیف گسترده‌ای از مخاطبان با نیازهای اطلاعاتی گوناگون (از متخصصان و پژوهشگران سواد رسانه ای، دانشجویان، مربیان، تا والدین) است. در زمانی که ما با فقر ادبیات موضوع در حوزه سواد رسانه‌ای در کشور عزیزمان مواجه هستیم، قطعا ترجمه فاخر این کتاب شایسته، می‌تواند دریچه‌ای رو به روشنایی در این حوزه باشد.
پزشکی و دندانپزشکی بدون آزمون در ترکیه
در تعریف سواد رسانه‌ای باید گفت: سواد رسانه‌ای مجموعه‌ای از چشم اندازها است، و ما برای دستیابی به این چشم اندازها باید آگاهی و کنترل خود را ارتقاء دهیم. این کتاب به شما کمک می‌کند که ارزیابی از آگاهی تان از ساختارهای دانش خود و شیوه عملکرد ذهنتان و توانایی بکارگیری آن، در مواجهه با رسانه‌ها داشته باشید. هرچقدر از شیوۀ عمل رسانه‌ها و شیوۀ اثرگذاری آنها بر خودمان بیشتر آگاه باشیم، توانایی بیشتری برای کنترل رسانه‌ها را خواهیم داشت.
مهمترین سوال این کتاب آن است که چرا باید سواد رسانه‌ای مان را افزایش دهیم؟ انگیزه اصلی نویسنده از نوشتن این کتاب، پاسخ به این سوال مهم در سراسر کتاب است. این کتاب با این هدف که به ما نشان دهد، رسانه‌ها چگونه باورها و الگوهای فکری، ذهنی و رفتاری ما را شکل می‌دهند به نگارش درآمده است. این کتاب به ما کمک می‌کند که سواد رسانه‌ای مان را به صورتِ موثری بیفزاییم و درک ژرف تری از رسانه‌ها و عملکردشان داشته باشیم.
در این صورت تحولی دربارۀ عادات رسانه‌ای مان رخ خواهد داد و انگیزۀ بیشتری برای ارتقاء مهارت‌های سواد رسانه‌ای مان پیدا خواهیم کرد. البته وقتی کم کم از چشم انداز سواد رسانه‌ای به پدیده‌ها نگاه کنیم، می‌بینیم چگونه این فرایندِ نفوذ عمل می‌کند و این فهم به ما کمک می‌کند تا بر این فرایند شکل دهی کنترل داشته باشیم.
نقد کتاب سواد رسانه ای
از جمله ویژگی‌های این کتاب پیش بردن قدم به قدم مخاطب و همراه کردن او با بخش‌های مختلف است. کتاب با مساله شناسی موضوع آغاز می‌گردد و در انتها، مواجه کردن مخاطب با مسائل و مناقشه‌های رسانه‌ای و استفاده از مهارت‌هایی که در بخش‌های پیشین به طور مفصل به آنها اشاره شده است به پایان می‌رسد. به این معنا که مخاطب در بخش پایانی کتاب به خودارزیابی از درک مهارت‌های سواد رسانه‌ای می‌پردازد.
در عین حال که می‌توان مطالعه کتاب را به صورت پیوسته و با رعایت ترتیب بخش‌ها، از بخش اول تا بخش ششم مورد مطالعه قرار داد؛ اما حتی مخاطب می‌تواند برحسب نیاز اطلاعاتی به سراغ بخش مورد نظر رفته و هر بخش را به صورت مستقل و بدون رعایت ترتیب و توالی آن مورد مطالعه قرار داد. این کتاب حتی می‌تواند برای کسانی که پیشینه مطالعاتی از مبحث سواد رسانه‌ای نداشته‌اند نیز تاحدودی قابل استفاده باشد، چرا که در جای جای این کتاب بارها به تعاریف سواد رسانه‌ای و عناصر تشکیل دهندۀ آن و چگونگی کسب مهارت سواد رسانه‌ای به بیانی گویا و قابل فهم اشاره شده است.
مطالعه این کتاب را به مربیان سواد رسانه‌ای توصیه می‌کنم، علی الخصوص آموزگاران پایه دهم متوسطه که به آموزش کتاب تفکر و سواد رسانه‌ای می‌پردازند. چرا که در این کتاب رویکردهای متنوعی از سواد رسانه‌ای به همراه مصداق‌های عینی و تجزیه، تحلیل و تفسیرهای آن ارائه شده است که در تدریس می‌توان از آن به عنوان یک کتاب کمک آموزشی سواد رسانه‌ای بهره برد.
بخشی از کتاب به کودکان به عنوان مخاطبان خاص توجه شده است؛ که می‌تواند مورد استفادۀ والدین دغدغه مند در زمینه چگونگی مدیریت رسانه‌ای و والدگری رسانه ای؛ راهنمایی‌ها و توصیه‌های بسیار کاربردی نماید.
این کتاب از 7 بخش آموزشی تشکیل شده و تعداد صفحات کل این کتاب 863 صفحه است. هدف این 7بخش آموزشی این است که به ما چهارچوبی از ایده‌ها بدهد تا دانش و ساختارهای دانش خود را در 4 حوزه سازمان دهیم: دانش دربارۀ صنایع رسانه ای، دانش درباره مخاطبان رسانه‌ها، دانش درباره محتوای رسانه‌ای و دانش درباره اثرهای رسانه ای. این فصل‌ها همچنین به شما واقعیت‌ها و آماری برای فهم بهتر این چهارچوب‌ها عرضه می‌کنند. البته بهتر است در حین مطالعه کتاب، آن را با تجربه‌های شخصی خودمان ترکیب کنیم.
پایان هرفصل از کتاب تمرین‌هایی وجود دارد تا درک عمیق تر و دقیق تری نسبت به موضوعات پیدا کنیم. البته شما می‌توانید پیوسته این تمرین‌ها را در زندگی روزمره و در مواجهه با رسانه‌ها به کار ببرید و کم کم این اطلاعات در ذهنتان درونی کرده و به صورت الگوی ذهنی شیوۀ اندیشه تان تبدیل خواهند شد.
در پیشگفتار این کتاب در مورد اینکه چگونه بهتر بتوانیم از این کتاب استفاده کنیم، مطالبی ذکر شده است. و ابتدای هر بخش با یک ایده کلیدی آغاز شده است و سپس گزیدۀ موضوعات پوشش داده شده را توضیح می‌دهد تا به شما کمک کند تا مهمترین چهارچوب‌ها را بدانید.
در بخش اول: تحت عنوان چرا سواد رسانه‌ای را بیفزاییم؟ به مساله اطلاعات و رشد شتابان تولید و انتشار اطلاعات پرداخته شده است و ایدۀ کلیدی این بخش آن است که ما برای بقا در فرهنگِ اشباع از اطلاعات، ذهنمان را در برابر سیلی از پیام‌های رسانه‌ای از حالت "خلبان خودکار" (تقریبا همۀ پیام‌ها را به صورت خودکار گزینش و پالایش می‌کند)خارج کنیم و تلاش کنیم خودمان، فرایندهای فکری مان را شکل دهیم.
در بخش دوم: اختصاص به مخاطبان بزرگسال و کودکان دارد؛ فرایند پردازش اطلاعات در سه بخشِ پالایش پیام‌ها، معنایابی پیام‌ها و در نهایت معناسازی شخصی از پیام‌ها انجام می‌گردد. اینکه شما چگونه می‌توانید سواد رسانه‌ای خودتان را ارتقاء دهید، یعنی می‌توانید تصمیم‌های بهتری دربارۀ پالایش، معنایابی و معناسازی بگیرید. اما در مورد کودکان که کمتر از بزرگسالان تجربه زندگی در جهان را دارند، بنابراین در پردازش پیام‌های رسانه‌ای و ارزیابی آنها با دشواری بیشتری روبه رو می‌شوند و به راحتی در معرض فریب و گمراهی و اثرات منفی رسانه‌ها قرار می‌گیرند؛ چون آنها به اندازۀ کافی فرصت نداشته‌اند تا ساختارهای دانش خود دربارۀ پدیده‌ها بسازند.
بنابراین نیازمند یک راهنما و تسهیل گر و میانجی در استفاده از رسانه‌ها دارند و نیازمند رشد شناختی، رشد عاطفی و رشد اخلاقی هستند و حضور والدین به عنوان وساطت فعال و نحوه مشارکت آنها با فرزندان.
در بخش سوم: تحت عنوان صنعت آمده است، در این بخش به ارائه نقشه‌های مفهومی از مهمترین ایده‌ها دربارۀ صنایع رسانه‌های جمعی پرداخته شده است. این فصل توجه شما را بر 3 موضوع متمرکز خواهد کرد. نخست این که چگونه رسانه‌های جمعی در طی زمان شکل گرفته اند، دوم توجه به الگوهای مختلف صنایع رسانه‌ای جمعی و سوم نگاهی دقیق به عواملی که امروزه در حال شکل دادن به صنایع رسانه‌های جمعی هستند. و در قسمت چشم اندار اقتصادی 4 نوع بازیگر در بخش رسانه‌ای را معرفی می‌کند: 1- مخاطبان به عنوان مصرف کننده 2- تبلیغات گران 3- شرکت‌های رسانه‌ای 4- کارکنان شرکت‌های رسانه‌ای و هرنوع بازیگر مجموعۀ متفاوتی از منابع را وارد بازی می‌کند. در این بخش به راهبردهای مختلف کسب و کارهای رسانه‌ای بازی اقتصادی پرداخته می‌شود.
بخش چهارم: تحت عنوان محتوا ارائه شده است و ایده کلیدی این بخش آن است که رسانه‌ها طوری واقعیت را می‌پیچانند تا به نظر جالب تر بیاید؛ بنابراین مخاطبان را جلب کرده و از زندگی واقعی شان دور می‌سازد. همه ما در 2 جهان زندگی می‌کنیم: جهان واقعی و جهان رسانه‌ای و رسیدن به سطح بالاتری از سواد رسانه‌ای به معنای پرهیز از جهان رسانه‌ای نیست بلکه به معنای قائل شدن به مرزی میان دو جهان و پیشگیری از محو شدن این مرز در ذهنمان است و نیفتادن در دام رسانه‌ها است. همچنین در این بخش پیرامون صنعت خبر و سرشت پویای خبر و دگرگونی‌هایی در مفهوم سازی اخبار نوشته شده است. در ادامه این بخش به موضوع سرگرمی و کسب سواد رسانه‌ای در زمینۀ پیام‌های سرگرمی و ژانرهای مختلف پیام‌های سرگرم کننده اشاره شده است و این که هرچه ما به عنوان مخاطب، بهتر این فرمول‌ها را درک کنیم، به نحو موثرتر و کارآمدتری می‌توانیم روند آنها را دنبال کرده و متوجه معنای درونی آنها شویم. قسمت انتهایی این بخش مبحث تبلیغات است و فرایند ساخت پیام‌های تبلیغاتی و چگونگی ارتقاء سواد رسانه‌ای تبلیغاتی و تحلیل نیازهایمان براساس مهارت‌های شناختی، عاطفی، زیبایی شناسی و اخلاقی به تحلیل آگهی‌ها بپردازیم.
بخش پنجم: تحت عنوان اثرها، تاکید بر آگاهی از اثرات پرشمار رسانه‌ها برما، به عنوان کلید فهم سواد رسانه‌ای مطرح شده است و به ما کمک می‌کند برپیام‌هایی که هر روز تجربه می‌کنیم، کنترل بیشتری داشته باشیم. هدف این بخش آن است تا با گسترش چشم اندازتان به چیستی اثرهای رسانه‌ها، از گسترۀ وسیع اثرات آگاه شوید. در این بخش به طور مفصل به چشم انداز 4 بعدی رسانه‌ها پرداخته شده است که شامل: زمان بندی، ارزش، قصدمندی و گونه‌های اثرات. همچنین در ادامه فرایند اثرهای رسانه‌ای و عوامل موثر بر اثرهای رسانه‌ای توضیح داده شده است.
بخش ششم: سکوی پرش؛ این بخش تحت عنوان به خودتان و دیگران در افزایش سواد رسانه‌ای کمک کنید است و اینکه شما قدرت تولید راهبردهای سواد رسانه‌ای برای اثرگذاری بر جامعه و دیگران را دارید. در این بخش با ارائه 10 رهنمود به شما کمک می‌کند تا راهبرد شخصی تان را شکل دهید و از طریق نردبان‌های شناختی، عاطفی، اخلاقی و زبیایی شناختی؛ توانایی درک مولفه‌های مهم در هرپیام و سپس گروه بندی آنها برای درک اینکه این عناصر باهم چه ارتباطی پیدا می‌کنند را پیدا خواهید کرد.
بخش هفتم: رویارویی با مسائل؛ که در این بخش شش مسئله دربارۀ رسانه‌های جمعی ارائه می‌شود و به شما فرصت ارزیابی از خود و محک زدن مهارت‌هایتان را می‌دهد. این شش مسئله شامل: مالکیت کسب و کارهای جمعی، ورزش، اخبار جعی، تبلیغات، خشونت رسانه‌ای و حریم خصوصی است. هدف از این بخش حرکت از تفکر سطحی به سوی تفکر عمیق و جدی است؛ ارزیابی و واکاوی لایه‌های پنهانی و زیر پوستی بیشتر از پیام‌های رسانه‌ای و رسیدن به استدلال و معناسازی شخصی است.
در پایان باید به این نکته اشاره کنم؛ اکثر ما تصور می‌کنیم که سواد رسانه‌ای داریم و یاد گرفته ایم که به سراغ همه نوع رسانه برویم تا موسیقی، بازی، اطلاعات و سرگرمی دلخواهمان را پیدا کنیم، این که چگونه اطلاعات را از رسانه‌ها پیدا کنیم و چگونه با آنها سرگرم شویم و چگونه از آنها برای آفرینش پیام‌های خودمان و همخوان کردن آن با دیگران بهره بگیریم. آیا ما با سوادان رسانه‌ای هستیم؟ آیا صرفاً این توانایی‌ها کفایت می‌کند؟ برای یافتن پاسخ این پرسش‌ها، شما را دعوت می‌کنم به مطالعه این کتاب کاربردی و ارزشمند و خواندن آن را به تمامی علاقمندان حوزه سواد رسانه‌ای توصیه می‌کنم؛ چرا که با خواندن این کتاب شما در معرض چشم اندازهایی قرار می‌گیرید که می‌توانید از آن پس براساس نقشه‌ای مدون با انواع رسانه‌ها مواجه شوید و آن را با دیگران نیز به اشتراک بگذارید. به امید ارتقای سطح سواد رسانه‌ای تک تک شهروندان سرزمین عزیزم ایران.
