لیست مواد خوراکی حرام و لیست نام برخی ماهی‌های فلس دار و حلال
شریعت مقدس اسلام خوردن تعدادی از خوردنیها و نوشیدنیها را بر مسلمانان حرام کرده است. و چون شرکتها و مؤسسه غیر اسلامی و سازنده انواع مواد غذایی طبعاً خود را متعهد نمیدانند و از وارد کردن آن مواد حرام در تولیداتشان خودداری نمیکنند شایسته است که مسلمانان ضمن رعایت حدود شرعی، از تولیدات و کنسروهای ساخته شده به وسیله غیر مسلمانان اجتناب کنند و در ذیل، برخی اطلاعاتی را که در زمینه مواد خوراکی حرام به دست آورده ایم به خوانندگان تقدیم می‌داریم و ترجیح دادیم که در آن باره سخن را طولانی نکنیم تا مسلمانی که گرفتار زندگیهای مغرب زمین است در حد امکان به مشکل برنخورد زیرا شریعت اسلام با دقّت و سخت گیریهایی که احیاناً دارد در عین حال سهل و آسان باقی بماند. نخست تذکر دو نکته مهم، سودمند است:
1- برخی مواد اولیه که در ترکیب قسمتی از خوردنیها و نوشیدنیها وارد می‌شوند گاهی در اثر تحولات شیمیایی، خصوصیت اولیه خود را به طور کلی از دست می‌دهند، طوری که عرفاً مواد جدید به حساب می‌آیند و همین دگرگونی، آنها را اگرچه در اصل حرام بوده‌اند از حرمت بیرون می‌آورد، و این همان استحالهای است که در رساله عملیه عنوان شده و یکی از مطهّرات و پاک کنندهها به حساب می‌آید. مثلاً یک ماده اصلی حیوانی که خوردن آن حرام می‌باشد، اگر به ماده دیگری تحول پیدا کنند حلال می‌گردد.
2- در اینجا مواد اولیهای وجود دارد که در صنعت غذایی مورد استفادهاند و درباره آن احتمال داده می‌شود که قسمتی از آنها حلال و قسمتی دیگر حرام می‌باشد، در این صورت با نبود علم و یقین به اصل این ماده، جستجو واجب نیست و خوردن چنین ماده مشکوک جایز است (این حکم در مورد گوشت که در تذکیه و عدم آن، شک داریم صادق نمی‌باشد).
مثلاً اگر در ترکیب بعضی از کنسروها، ماده (Mono et diglycerides) که ممکن است از روغن حیوانی گرفته شده و احتمال هم دارد که از روغن نباتی به دست آمده باشد، در اینجا مادامی که یقین نکنیم که از روغن حیوانی گرفته شده است، پرس و جو از حقیقت آن واجب نیست و آن محکوم به حلـّیّت است و اکنون برخی اطلاعات مربوط به مواد حرام را که به معنای انگلیسی و فرانسوی آنها هم احیاناً اشاره خواهیم کرد یادآوری می‌کنم.
روغنهای حیوانی و نباتی:
دو کلمه (Shortening) و (Fat) انگلیسی و واژه (grasses Matieres) فرانسوی به معنای روغن و یا چربی است و معمولاً بر حسب عرف، به روغنهای آمیخته با چند نوع روغن حیوانی اطلاق می‌گردد که به آن مخلوط، به نسبت معینی روغن نباتی هم احیاناً اضافه می‌شود.
البته روغن گرفته گرفته شده از خوک در انگلیسی (Lard) و در فرانسه (Saindoux) نام دارد.
در مورد برخی محصولات آمریکایی عبارت:
(Vegetable shortening)
دیده می‌شود که معادل عربی آن سَمن نباتی یا دُهن نباتی (روغن نباتی) است. این جمله، اطمینان بخش است زیرا برابر قانون آمریکا شرکتهای تولیدی، کافی است که هشتاد تا نود درصد از روغن نباتی استفاده کرده و بقیه را روغن حیوانی قاطی کنند و با این وجود اسم آن، روغن نباتی است.
واما جملهای که بیشتر موجب اطمینان است عبارت است از:
Pure vegetable shortening یا Pure vegetable Ghee
و آن به معنای روغن نباتی خالص است.
در حالی که روغن نباتی خالص به (Pure vegetable oil) تعبیر می‌کنند. و سودمند است به این نکته اشاره کنم که روغن نباتی در اصل روغنی است مایع و لکن آن را با هیدروژن غنی می‌کنند تا از مایع بودن به جامد تبدیل می‌شود.
و اما کره یا روغن برگرفته از شیر که به انگلیسی (Butter) وبه فرانسه (Beurre) گفته می‌شود و کرهای که در بازارها عرضه می‌شود فقط کره برگرفته از شیر است آنها اشکال ندارند و نوعی دیگر هم وجود ندارد.
اما انواع پنیرها:
در ساختن آنها روغن خوک وارد نمی‌شود آنگونه که برخی می‌پندارند اما در به عمل آوردن آن، از مایه بهره می‌گیرند و آن چیزی است که از معده برخی حیوانات مثل گاو، گوساله و خوک گرفته می‌شود و در انگلیسی به آن (Pepsin)، (Renin)، (Rennen) و در فرانسه: (Presure) گفته می‌شود.
و مایه خوک حرام است. اما مایه به دست آمده از گاو و یا گوساله مردار و تذکیه نشده هرچند دراصل پاک است و استعمال آن جایز می‌باشد ولی ظرف آن (شکمبه، سیرابی) با ملاقات آن نجس می‌شود. چون سایر اعضای حیوان مرطوب و خیس بوده است. اگر ندانیم که ظرف متنجّس، در ساختن پنیر، مورد استفاده قرار گرفته مانعی از خوردن آن نیست و شایسته است که به انواع دیگری از آنچه که در ساختن پنیر مورد استفاده قرارمی گیرد توجه کرد که برخی از آنها نباتی و برخی دیگر شیمیایی (آنزیم میکربی) است. و در حلـّیّت و پاکی آنها تردیدی نیست و هنگامی که در ماده به کار رفته در ساختن چنین پنیرهایی شک و تردید کنیم که آیا از مایه طبیعی حرام و یا ناپاک تهیه شده و یا دیگر اشیاء بنابر حلـّیّت آن، می‌گذاریم، اما ژلهای که در ساختن ژلاتین مورد استفاده قرار می‌گیرد آن نیز مادهای است از اصل حیوانی. اما می‌ماند سؤال از نوع خاصی از ژله که در ساختن آن برخی مادهها که از نباتات و گیاهان دریایی به دست می‌آید به کار می‌رود. اما نوشابههای گازداری که دارای الکل نمیباشند مانند کوکا کولا، پپسی کولا، سون آپ و کانادا درای، در آنها هیچ گونه ماده حیوانی و یا الکلی به کار نرفته است.
در اینجا تذکر دو نکته مهم است:
الف - در تهیّه این لیست به طور اساسی به سخنان دکتر احمد حسین صقر رئیس دانشگاه شرق و غرب در شیکاگو، آمریکا، اعتماد کرده ایم.
ب – در فراهم کردن این ستون به منابع ذیل مراجعه شده است:
1- موسوعهای درعلوم طبیعی، ادوارد غالب (ج 1 و2) بیروت 1965 – 1966.
2- Le Guide marabout de la peche en mer Michel van Havre -1982 - FRANCE.
3- Les Poissons Deau Douce - Jiri Cihar 1976 FRANCE.
4- Guide des Poissons D'eau Douce et Pe'che Bent J. Muvs et Preben Dahistrom 1981 - SUISSE.
5- Encyclopedie Illustree des Poissons Stanislav Frank PARIS.
6- Encyclopedie du Monde Animal Tome 4 (Les Poissons 1 et Les reptiles) Maurice Burton. Bibliotheque Marabout PARIS.
سوال:
با توجه به این که نزد اهل سنت هرنوع موجود دریایی حلال است، نزد فقهای شیعه طبق چه آیه قرآن، یا حدیث نبوی فقط ماهی فلس دار حلال شمرده شده است؟
پاسخ:
طبق دیدگاه شیعه، علاوه بر آیات قرآن کریم، و احادیث نبوی، فرمایش ائمه اهل بیت(ع) نیز حجیت داشته و می‌توان در کشف احکام الهی به آنها استناد نمود، و این امر از خود قرآن و احادیث نبوی استفاده می‌شود، لذا مذاهب دیگر باید پاسخ گوی رویگردانی خویش از این اصل شوند، چرا که اگر فقط سخنان خود پیامبر(ص) حجت می‌بود پس معنای این سخنان آن حضرت(ص) چیست که در حق اهل بیت(ع) فرموده‌اند؟ روایاتی که در منابع شیعه و سنی آمده است:
«إِنِّی قَدْ تَرَکْتُ فِیکُمْ أَمْرَیْنِ لَنْ تَضِلُّوا بَعْدِی مَا إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِمَا- کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی» (1)
به درستی که من در میان شما دو چیز برجای می‌گذارم که مادامی که به آنها تمسک جویید گمراه نمیشوید: کتاب خدا و عترت و اهل بیتم.
طبیعتا وقتی دو چیز در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند، خصوصیات یکسان دارند، عصمت، هدایتگری، مرجعیت علمی و...
یا می‌فرمایند:
«أَنَا مَدِینَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِیٌّ بَابُهَا وَ هَلْ تُدْخَلُ الْمَدِینَةُ إِلَّا مِنْ بَابِهَا» (2)
من شهر علم هستم و علی دروازه آن است، آیا کسی جز از طریق دروازه، وارد شهر می‌شود؟
معنای این که علی(ع) دروازه علوم پیامبر(ص) است، جز جانشینی علمی است؟
یا می‌فرمایند:
«مَثَلُ أَهْلِ بَیْتِی فِیکُمْ کَمَثَلِ سَفِینَةِ نُوحٍ، مَنْ رَکِبَهَا نَجَا، وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا غَرِق» (3)
مثل اهل بیت من مانند کشتی نوح است، که هر کس سوار آن شود نجات یافته و هر کس از آن روی گرداند غرق شود.
یا می‌فرمایند:
«یَا عَلِیُّ إِنَّمَا أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی» (4)
ای علی، تو برای من مانندهارون برای موسی هستیمگر این که پیامبری بعد از من نیست.
یعنی علی(ع)، غیر از نبوت که استثناء شده است، سایر خصوصیات پیامبر(ص)، از جمله مرجعیت علمی و عصمت را داراست.
با این تفاصیل آیا جز مرجعیت علمی و سرپرستی جامعه معنای دیگری می‌توان برای این احادیث در نظر گرفت؟
پس روایات اهل بیت(ع) نیز به عنوان یک منبع کشف احکام به شمار می‌روند، حال مراجعه می‌کنیم به کلام ایشان در خصوص حلیت یا حرمت آبزیان دریایی:
در منابع شیعه، روایات بسیاری بر حرمت ماهی بدون فلس دلالت دارد:
محمد بن مسلم از امام باقر(ع) سوال می‌کند:
«رَحِمَکَ اللَّهُ إِنَّا نُؤْتَى بِالسَّمَکِ لَیْسَ لَهُ قِشْرٌ فَقَالَ کُلْ مَا لَهُ قِشْرٌ مِنَ السَّمَکِ وَ مَا لَیْسَ لَهُ قِشْرٌ فَلَا تَأْکُلْهُ» (5)
خدا شما را رحمت کند (گاهی) برای ما ماهی می‌اورند که فلس ندارد. پس امام(ع) فرمودند: آن ماهی که فلس دارد بخور، و از خوردن آنچه که فلس ندارد پرهیز کن.
حنان بن سدیر نیز از امام صاادق(ع) نقل می‌کند:
«مَا لَمْ یَکُنْ لَهُ قِشْرٌ مِنَ السَّمَکِ فَلَا تَقْرَبْه» (6)
از ماهیای که فلس ندارد پرهیز کن.
همچنین در روایت آمده است که امیرالمومنین(ع) در بازار با صدای رسا می‌فرمودند:
«أَلَا لَا تَأْکُلُوا وَ لَا تَبِیعُوا مَا لَمْ یَکُنْ لَهُ قِشْر» (7)
آگاه باشید، از خوردن و خرید و فروش ماهی بدون فلس بپرهیزید.
محمد بن علی بن الحسین نیز از امام صادق(ع) روایت می‌کند که آن حضرت(ع) فرمودند:
«کُلْ مِنَ السَّمَکِ مَا کَانَ لَهُ فُلُوسٌ وَ لَا تَأْکُلْ مِنْهُ مَا لَیْسَ لَهُ فَلْس» (8)
از ماهیای بخور که فلس دارد، و از آنچه که فلس ندارد پرهیز کن.
پس در نظر شیعه که روایات اهل بیت(ع) نیز حجیت دارد حرمت ماهی بدون فلس ثابت می‌شود.
اما دیدگاه سایر مذاهب با چالش روبرو است، این که ما برای احکام تنها به دنبال آیات قرآن، و احادیث نبوی باشیم، مسیر درستی نیست، به چه دلیل فهم احکام در گرو آیات قرآن، و روایات نبوی است؟
____________________________
1) الکافی، شیخ کلینی، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق، تهران، ج2، ص415.
2) الامالی، شیخ صدوق، کتابچى، چاپ ششم، 1376ش، تهران، ص345.
3) الامالی طوسی، دار الثقافة، چاپ اول، 1414ق، قم، ص60.
4) الامالی، صدوق، ص174.
5) وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج24، ص127.
6) همان، ص129.
7) همان، ص129.
8) همان، ص129.
در چه صورت ماهی صید شده حلال است؟
صید
سۆال: اگر موج دریا ماهی را به خشکی بیندازد آیا خوردن آن ماهی جایز است؟
جواب: اگر ماهی از آب بیرون بیفتد، یا موج آن را بیرون بیاندازد، یا آب فرو رود ماهی در خشکی بماند، چنانچه پیش از آنکه بمیرد، با دست یا به وسیله دیگر کسی آن را بگیرد، بعد از جان دادن حلال است. (ر.ک: توضیح المسائل حضرت امام (ره)، ص 2616)
سۆال: کسی که ماهی را صید می‌کند حتماً باید مسلمان باشد تا ماهی حلال گردد؟
جواب: کسی که ماهی را صید می‌کند، لازم نیست مسلمان باشد، و در موقع گرفتن نام خدا را ببرد، ولی مسلمان باید بداند که آن را زنده گرفته و در خارج آب مرده. (ر.ک: توضیح المسائل حضرت امام (ره)، ص 2617)
سۆال: آیا خوردن ملخ حلال است؟
جواب: بلی، اگر ملخ را با دست یا بوسیله دیگری زنده بگیرند، بعد از جان دادن خوردن آن حلال است. (ر.ک: توضیح المسائل حضرت امام (ره)، ص2622)
سۆال: ذبح با دستگاههای برقی چگونه است؟
جواب: در صورتی که شرایط ذبح رعایت شود به نظر بسیاری از فقهاد اشکال ندارد. (ر.ک: جامع المسائل آیت الله فاضل، ج 1، س1350) و (ر.ک: استفتائات جدید آیت الله مکارم، ج 2، س 1199) و (ر.ک: جامع المسائل آیت الله صافی گلپایگانی، ج 2، س 2009)
سۆال: ملاک حلیت ماهیان فلس دار بودن آنهاست حال چنانچه بوسیله تغییرات ژنتیکی در ماهیان بدون فلس، تبدیل به ماهی فلس دار کردند آیا این ماهی حلال است یا خیر؟
جواب: بلی وقتی موضوع حلیت ماهی فلس دار بودن باشد، اگرچه بر اثر تغییرات ژنتیکی این علامات ظاهر شود حکم به حلیت آن می‌شود و چه بسا ماهیهائی که اکنون فلسدار یا بیفلس هستند در گذشته نوع دیگری بوده‌اند و بر اثر تغییرات در نسل آنها به صورت فعلی در آمده‌اند موارد تبدیل موضوع در فقه فراوان است تبدیل شراب به سرکه ـ سگ به نمک ـ عذره به خاک و.... (ر.ک: استفتائات آیت الله مکارم، ج 1، ص 280)
سۆال: آیا می‌توان گاو را قبل از ذبح کردن به وسیله چوب یا سنگ یا چکش با زدن به سرش بی حس کرد و سپس آن را ذبح کرد؟
جواب: حیوان اگر در موقع ذبح کردن جان داشته باشد، گرچه با ذبح کردن حلال می‌شود، ولی زدن حیوان برای بی حس کردن آن جایز نیست. ( ر.ک: استفتائات حضرت امام (ره)، ص 496، س 7)
سۆال: در چه صورتی اگر ماهی را صید کنیم پاک و حلال می‌شود؟
جواب: اگر ماهی فلس دار را زنده از آب بگیرند و بیرون آب جان دهد، پاک و خوردن آن حلال است، و چنانچه در آب بمیرد پاک است ولی خوردن آن حرام است. (ر.ک: توضیح المسائل حضرت امام (ره)، ص2615)
در منابع شیعه، روایات بسیاری بر حرمت ماهی بدون فلس دلالت دارد:
محمد بن مسلم از امام باقر(ع) سوال می‌کند:
«رَحِمَکَ اللَّهُ إِنَّا نُؤْتَى بِالسَّمَکِ لَیْسَ لَهُ قِشْرٌ فَقَالَ کُلْ مَا لَهُ قِشْرٌ مِنَ السَّمَکِ وَ مَا لَیْسَ لَهُ قِشْرٌ فَلَا تَأْکُلْهُ» (وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج24، ص127)
خدا شما را رحمت کند (گاهی) برای ما ماهی می‌اورند که فلس ندارد. پس امام(ع) فرمودند: آن ماهی که فلس دارد بخور، و از خوردن آنچه که فلس ندارد پرهیز کن.
حنان بن سدیر نیز از امام صاادق(ع) نقل می‌کند:
«مَا لَمْ یَکُنْ لَهُ قِشْرٌ مِنَ السَّمَکِ فَلَا تَقْرَبْه» (همان، ص129)
از ماهیای که فلس ندارد پرهیز کن.
همچنین در روایت آمده است که امیرالمومنین(ع) در بازار با صدای رسا می‌فرمودند:
«أَلَا لَا تَأْکُلُوا وَ لَا تَبِیعُوا مَا لَمْ یَکُنْ لَهُ قِشْر» (همان، ص129)
آگاه باشید، از خوردن و خرید و فروش ماهی بدون فلس بپرهیزید.
محمد بن علی بن الحسین نیز از امام صادق(ع) روایت می‌کند که آن حضرت(ع) فرمودند:
«کُلْ مِنَ السَّمَکِ مَا کَانَ لَهُ فُلُوسٌ وَ لَا تَأْکُلْ مِنْهُ مَا لَیْسَ لَهُ فَلْس» (همان، ص129)
از ماهیای بخور که فلس دارد، و از آنچه که فلس ندارد پرهیز کن.
پس در نظر شیعه که روایات اهل بیت(ع) نیز حجیت دارد حرمت ماهی بدون فلس ثابت می‌شود.
اما دیدگاه سایر مذاهب با چالش روبرو است، این که ما برای احکام تنها به دنبال آیات قرآن، و احادیث نبوی باشیم، مسیر درستی نیست، به چه دلیل فهم احکام در گرو آیات قرآن، و روایات نبوی است؟ اگر فقط سخن پیامبر(ص) حجت است، و خود پیامبر(ص) این را باور داشته اند، پس معنای این سخنان پیامبر(ص) چیست؟ روایاتی که در منابع شیعه و سنی آمده است:
«إِنِّی قَدْ تَرَکْتُ فِیکُمْ أَمْرَیْنِ لَنْ تَضِلُّوا بَعْدِی مَا إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِمَا- کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی» (الکافی، ج2، ص415)
به درستی که من در میان شما دو چیز برجای می‌گذارم که مادامی که به آنها تمسک جویید گمراه نمیشوید: کتاب خدا و عترت و اهل بیتم.
یا می‌فرمایند:
«أَنَا مَدِینَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِیٌّ بَابُهَا وَ هَلْ تُدْخَلُ الْمَدِینَةُ إِلَّا مِنْ بَابِهَا» (الامالی، شیخ صدوق، ص345)
من شهر علم هستم و علی دروازه آن است، آیا کسی جز از طریق دروازه، وارد شهر می‌شود؟
یا می‌فرمایند:
«مَثَلُ أَهْلِ بَیْتِی فِیکُمْ کَمَثَلِ سَفِینَةِ نُوحٍ، مَنْ رَکِبَهَا نَجَا، وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا غَرِق» (الامالی طوسی، ص60)
مثل اهل بیت من مانند کشتی نوح است، که هر کس سوار آن شود نجات یافته و هر کس از آن روی گرداند غرق شود.
یا می‌فرمایند:
«یَا عَلِیُّ إِنَّمَا أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی» (امالی صدوق، ص174)
ای علی، تو برای من مانندهارون برای موسی هستیمگر این که پیامبری بعد از من نیست.
یعنی علی(ع)، غیر از نبوت که استثناء شده است، سایر خصوصیات پیامبر(ص) را داراست.
خوردن خاویار و کنسرو و ماهیهایی که از نوع حلال بودن (فلس دار) آنها معلوم نیست و در بازار مسلمانان و غیر مسلمانان و رستوران‌ها عرضه می‌گردد و یا در مهمانی‌ها می‌آورند، حلال است یا حرام؟
دیدگاهها و نظرات
نسخه چاپی
ارسال به دوستان
توضیحات کارشناس:
سؤال فوق از سؤالات پرکاربرد و به اصطلاح مبتلابه است؛ مخصوصا در دنیای مدرن امروز که انواع و اقسام ماهی‌های بسته بندی شده, کنسرو ماهی و خاویار در بازار عرضه می‌گردد و چه بسا خریداران نسبت به حلال بودن آن دچار تردید می‌شوند. بسیارند کسانی که در مهمانی‌ها و رستوران‌ها با این مسأله مواجه می‌شوند و یا در کشورهای غیر اسلامی زندگی می‌کنند و یا بدان‌جا سفر می‌نمایند و با چنین مسأله‌ای برخورد دارند. به همین جهت روشن شدن ابعاد فقهی مسأله منشأ آثار عملی زیادی بوده و در راحتی زندگی مؤمنین و سلامتی آنان مؤثر می‌باشد.
برای ارایه پاسخ دقیق به این پرسش در ابتدا بیان و ذکر ملاک و معیار حلال بودن ماهی لازم و سودمند است
از نظر فقهی و به فتوای امام خمینی س خوردن ماهی با دو شرط حلال می‌باشد:
1- ذاتا و به حسب خلقت داراى فلس و پوست باشد اگر چه باقى نمانده و به سبب عارضى از بین رفته باشد مانند «کنعت»؛ زیرا این ماهی بنا بر آنچه در باره آن وارد شده است، ماهى بد خلقی است که به سرعت مى‌رود و به هر چیز برخورد مى‌کند و این سبب از بین رفتن فلس او می‌شود، و به همین جهت اگر به اصل گوش آن نگاه کنى فلس را در آن مى‌بینى. و بین اقسام ماهى صاحب پوسته فرقى نیست؛ پس همه آنها، کوچک و بزرگ، از ماهى ریز قنات و ریش دار و کپور و غیر اینها حلال مى‌باشد. و آنچه ذاتا داراى فلس نمى‌باشد از آن خورده نمى‌شود مانند ماهى نهر که طویل است و ماهى خاردار و مار ماهى و غیر اینها. (مراجعه شود به تحریرالوسیله، ج2، کتاب الأطعمة و الأشربة، مسأله 2)
2- به روش شرعی تذکیه شده باشد.
تذکیه ماهی به این است که؛ توسط شخصی، هرچند غیر مسلمان، زنده از آب گرفته شده و بیرون از آب جان دهد و یا در حالی که زنده بیرون آب افتاده است گرفته شود و بعد از گرفتن جان دهد. (مراجعه شود به تحریرالوسیله، ج 2، کتاب الصید و الذباحة، مسأله 24)
بنا بر این اگر ماهى فلس دار به یکی از دو روش فوق تذکیه شود خوردنش حلال است و خوردن ماهى بى‌فلس اگر چه زنده از آب بگیرند و بیرون آب جان دهد، حرام می‌باشد.
به نظر ایشان احراز یکی از دو شرط فوق لازم و احراز دیگری لازم نیست. به این بیان که:
در حلال بودن خوردن ماهی احراز و اثبات فلس دار بودن آن لازم نیست و از این حیث اصل بر حلیّت است؛ و تنها در صورتی که بی فلس بودن محرز باشد خوردن آن از این حیث حرام می‌باشد. اما از جهت مذکّی بودن امر بر عکس است یعنی از جهت تذکیه، تنها در صورتی خوردن ماهی حلال است که تذکیه شدن آن ثابت و احراز شود و تا زمانی که مذکّی بودن ماهی احراز نگردیده است خوردن آن حلال نمی‌باشد زیرا اصل بر عدم تذکیه است.
به همین جهت در مواردی که در حلال و حرام بودن ماهی، کنسرو ماهی و خاویار شک و تردید پیش می‌آید باید ملاحظه شود که شک از چه ناحیه‌ای است و منشأ آن شک در کدام یک از این دو شرط است. آیا تردید در حلال بودن هر یک از اینها به خاطر بی اطلاعی از فلس دار بودن و نبودن ماهی است و یا به جهت جهل به تذکیه شدن و نشدن آن؟
اگر ابهام و جهل به فلسدار بودن ماهی موجب شک در حلال بودن آن باشد به آن اعتنا نمی‌شود و تحقیق و سؤال هم لازم نیست. حلال است و قابل خوردن، چه از کشور مسلمان باشد یا غیر مسلمان و چه توسط مسلمان گرفته شده باشد یا غیر مسلمان؛ امّا اگر مذّکی بودن آن مشکوک باشد و سبب شک در حلال بودن آن شده باشد و یقین داشته باشیم که از بلاد غیر مسلمان وارد شده و احتمال احراز تزکیه توسط وارد کننده مسلمان داده نشود خوردن آن جایز نیست و حرام است زیرا اصل عدم تذکیه است. و اگر معلوم نیست که ماهى از کجا وارد شده و همچنین اگر معلوم باشد که از بلاد اسلامى وارد شده است حلال می‌باشد.
بر همین اساس و مبنا است که امام خمینی س در جواب به استفتائاتی که در این باره از ایشان به عمل آمده است پاسخ‌های ذیل را مرقوم فرموده‌اند:
س 15- آیا ماهیهائى که از خارج وارد مى‌شود از نظر شرعى چه حکمى دارد و آیا در تذکیۀ ماهى لازم است، صیدکننده مسلمان باشد؟
ج- اگر معلوم نیست که ماهى از کجا وارد شده و همچنین اگر معلوم باشد که از بلاد اسلامى وارد شده است حلال است، ولى اگر معلوم است که از بلاد کفر آورده‌اند در صورتى حلال است که احتمال بدهند وارد کنندۀ مسلمان تذکیه آن را احراز کرده، و در دسترس مسلمین قرار داده است. و صیدکننده ماهى لازم نیست مسلمان باشد. و کافى است که ماهى زنده از آب اخراج و در خارج آب بمیرد.
(استفتاءات، ج2، ص: )499
س 21- ماهیهایى که طبخ شده و بنام کنسرو از کشورهاى غیر مسلمان وارد مى‌کنند محکوم به حلیّت است یا حرمت؟
ج- در صورت شک در این که از قسم ماهى حلال گوشت است یا از قسم حرام محکوم به حلیّت است به شرط آنکه با فرض وارد کردن از بلاد کفر محرز باشد که آن را زنده از آب بیرون آوردند و در خارج آب مرده است. و اگر در این باره شک داشته باشند محکوم به حرمت است.
(استفتاءات؛ ج2، ص: 502)
82 - س: ماهى‌هایى که طبخ شده‌اند و بسته بندى شده‌اند و از بلاد کفر مى‌آورند محکوم به حلّیت هستند یا خیر؟
ج: اگر معلوم نباشد که آیا از قسم ماهى حلال است و زنده از آب گرفته شده و در خارج آب مرده است یا نه محکوم به حرمت است و با احراز این که زنده از آب گرفته شده و در بیرون آب مرده است محکوم به حلّیت است ولو آن که نداند که از قسم حلال است یا از قسم حرام.
(توضیح المسائل؛ ص:639)
س 1- ما هو حکم بیض الکافیار هل یجوز اکله ام لا؟
ج- ان کان من السّمک الذی له فلس او اشتبه فی انه من السّمک ذی الفلس او من السّمک غیر ذی الفلس حل اکله و الّا فلا.
(استفتاءات؛ ج2، ص: 498)
با دو شرط خوردن گوشت ماهی حلال است:
1- ماهى فَلْس (فلس، همان پولکهایى است که روى پوست ماهى است) داشته باشد.
2- زنده از آب گرفته شود و بیرون آب جان دهد[1].
بنابر این اگر ماهى فَلْسدار را زنده از آب بگیرند و بیرون آب جان دهد، پاک و خوردن آن حلال است و چنان چه در آب بمیرد پاکاست ولى خوردن آن حرام است و ماهى بى فلس را اگر چه زنده از آب بگیرند و بیرون آب جان دهد حرام است[2].
در خصوص سؤال شما پاسخ‌های زیر از دفاتر مراجع دریافت شده است:
دفتر حضرت آیت الله العظمی سیستانی (مدظله العالی):
ماهى که پولک داشته باشد حلال است.
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدظله العالی):
اگر دارای فلس (پولک) نباشد خوردنش جایز نیست.
دفتر حضرت آیت الله العظمی خامنهای (مدظله العالی):
اگر فلسدار باشد، حلال و خوردن آن مانع ندارد وگرنه جایز نیست و تشخیص آن به عهده مکلف است.
---
[1] آیات عظام مرحوم گلپایگانى (ره)، و صافى (مدظله العالی): ولى اگر دامىدر آب براى صید ماهى نصب کنند و ماهى بعد از به دام افتادن، در آب بمیرد، حلیّت آن بعید نیست اگر چه أحوط، ترکِ خوردن آن است.
آیات عظام مرحوم خوئى (ره)، فاضل (ره)، زنجانى (مدظله العالی): مگر این که در تور ماهیگیر در آب بمیرد که در این صورت خوردنش حلال است.
آیت الله العظمی مرحوم تبریزى (ره): ولى اگر در تور ماهیگیرى در آب بمیرد خوردنش حلال است.
آیت الله العظمی نورى (مدظله العالی): ولى اگر دامى در آب براى صید ماهى نصب کنند و ماهى بعد از اینکه به دام افتاد، در آب در داخل دام بمیرد، حلال بودن آن خالى از قوت نیست هر چند أحوط، ترک خوردن آن است.
[2] آیت الله العظمی سیستانى (مدظله العالی): اگر ماهىاى که در اصل خلقتش فلسدار باشد هر چند از جهت عارضى فلس از او جدا شده باشد زنده از آب بگیرند و بیرون آب جان دهد، پاک و خوردن آن حلال است. و چنانچه در آب بمیرد پاک است ولى خوردن آن حرام مى‌باشد، هر چند با وسیلهاى مانند زهر بمیرد مگر این که در تور ماهیگیر در آب بمیرد که در این صورت خوردنش حلال است و ماهى بى فلس را اگر چه زنده از آب بگیرند و بیرون آب جان دهد حرام است؛ آیت الله العظمی مکارم (مدظله العالی): ماهى حلال آن ماهى است که فلس داشته باشد، خواه فلس آن کم باشد یا زیاد، کوچک باشد یا درشت؛ حتَّى ماهیانى که فلس آنها سست است و در دام مىریزد، حلال است ولى فلسهاى ذرّهبینى و مانند آن، که مردم به آن فلس نمىگویند، فایدهاى ندارد؛ اگر ماهى را زنده از آب بگیرند و بیرون آب جان دهد، پاک و حلال است، حتَّى اگر در دامى که در آب باشد بمیرد، آن نیز حلال است. توضیح المسائل (المحشى للإمام الخمینی)، ج2، ص 591و590، مسأله 2615.
