دکتر حسین کاجی
دترمینیسم تکنولوژیک1 و رسانه ای2 یکی از معروف‌ترین و تأثیرگذارترین نظریه ها در مطالعات مربوط به تکنولوژی و رسانه است. این رویکرد که کم و بیش و با شکل های مختلف رخ می نمایاند مدعی است که تکنولوژی و رسانه هستند که فرهنگ ساز و تاریخ ساز هستند. به تعبیر دیگر تعین جامعه و فرهنگ در جهان ما بر دوش تکنولوژی و رسانه است. این نظریه در کلان ترین تقسیم بندی به دترمینیسم سخت3 و دترمینیسم نرم4 تقسیم می شود که نوع سخت آن تقریباً تأثیر هر عاملی جز تکنولوژی و رسانه را در شکل دهی به فرهنگ و تاریخ و اجتماع نفی می کند و نوع نرم آن برای عوامل دیگر هم وزنی قائل است اما در نهایت قائل به تعین جامعه و تاریخ برحسب شاخص های تکنولوژی و رسانه است.
پرسش محوری این مقاله آن است که مدعای اصلی دترمینیسم تکنولوژیک و رسانه ای چیست و دین در فرهنگی که قائل به دترمینیسم تکنولوژی و رسانه است چه جایگاهی می تواند داشته باشد؟ این جستار معناهای متفاوت دترمینیسم تکنولوژیک را می کاود تا بهتر بتواند از نسبت دین و دترمینیسم تکنولوژیک سخن بگوید. این مقاله با تأکید بر اینکه دین چه در منظومه فرهنگی مبتنی بر نظریه دترمینیسم تکنولوژی سخت و چه در نظام فرهنگی مبتنی بر دترمینیسم تکنولوژی نرم فرصتی برای ظهور ندارد (در اینجا فرهنگ دینی بیش تر تأثیرپذیر است تا تأثیرگذار) رویکردی به نام ساختارگرایی اجتماعی5 را معرفی می کند. به نظر مؤلف این رویکرد بسیار بهتر از رویکردهای دترمینیستی تکنولوژی و رسانه می تواند نسبت دین و رسانه را نشان دهد بدون آنکه به افراط پویی های دترمینیسم رسانه ای و تکنولوژیک دچار شود.
رویکرد دترمینیسم رسانه ای نگاهی آرمان شهرانه و یا ویران شهرانه نسبت به رسانه و تکنولوژی دارد و خواهان مشخص کردن سرراست و سریع نسبت رسانه و فرهنگ است. دیدگاه آرمان شهرانه جامعه تکنولوژیک را غایت آروزها و آمال بشر می داند که در آن همه روابط انسانی به بهترین وجه سامان می یابند. دین نیز در این نظام معرفتی با توجه به تأثیری که از رسانه و تکنولوژی می گیرد سامان می یابد. این سامان یافتن نیز مانند بقیه سامان یافتن ها البته مطلوب ارزیابی می شود. علم و تکنولوژی که رسانه محصول آنها قلمداد می شود به دنبال ترقی و پیشرفت انسان هستند و این ترقی با آموزه دترمینیسم تکنولوژیک و رسانه ای فراچنگ می آید. دیدگاه ویران شهرانه هم هرچند تفاوت هایی با دیدگاه آرمان شهرانه دارد اما هر دو در قائل شدن به دترمینیسم تکنولوژیک و رسانه ای با یکدیگر مشترک هستند. بر طبق دیدگاه ویران شهرانه ما با تکنولوژی و رسانه به سر حد انحطاط بشری ره می سپاریم و در این میان دین هم به عنوان معلول این شرایط وضعیتی درخور نخواهد داشت. دین بر طبق این دیدگاه حوزه ای تأثیرپذیر است که از نتایج تکنولوژی و رسانه تأثیر می پذیرد. این تأثیرپذیری هم به جهت ماهیت شرّ تکنولوژی و رسانه، منفی است. یعنی تکنولوژی با خود همه وجوه بشریت را به قهقرای نیستی می کشد و دین را هم با خود ساقط می کند. می بینیم که دو دیدگاه آرمان شهرانه و ویرا ن شهرانه به تکنولوژی چون هر دو به دترمینیسم تکنولوژیک قائل هستند وضعیت مشابهی را برای دین قائلند و آن وضعیت این است که دین بیش و پیش از آنکه تأثیرگذار باشد تأثیرپذیر است و بیش از آنکه هویت بدهد هویت می پذیرد.
ساختارگرایان اما تأکید می کنند که تکنولوژی جز با تحلیل تک تک مراحل ساخت ابزارهای تکنولوژی و تعاملی که با گروه ها و طبقات اجتماعی دارد قابل فهم نیست. به نظر ساختارگرایان همان گونه که در علم باید از گونه ای جامعه شناسی و روان شناسی علم سخن گفت در اینجا هم باید توقعات و انتظارات جامعه را در سامان نوعی خاص از تکنولوژی مد نظر قرار داد. این توقعات و چشم اندازهای ابداع کنندگان و کاربران تکنولوژی است که در کم و کیف تکنولوژی نقش ایفا می کند. ساختارگرایان همچنان که در مطالعات علم از گونه ای نسبی گرایی معرفتی حمایت می کردند در این گستره نیز جانب داری آنها از نوعی نسبی گرایی بود. آنها در علم معیار درستی و نادرستی گزاره های علمی را نه مطابقت با خارج و دیگر معیارهای صدق که میزان مقبولیت اجتماعی آن نظریه ها می دانستند. در عرصه تکنولوژی هم آنها از همین سیاق پیروی می کردند. به نظر آنها معیاری برای سنجش کارآمدی یا ناکارآمدی جز مقبولیت و توجه گروههای اجتماعی موجود نیست. معمولاً این دو نقد را بر ساختارگرایان متقدم روا داشته اند و همین نکته سبب شده پاره ای از طرف داران این نوع ساختارگرایی که پس از اسلاف خود به کار فکری ـ فلسفی مشغول بودند سعی در کم رنگ کردن این دو نقیصه کنند. در این راستا آنها معمولاً در راستای رفع نقص اول سخن رانده اند و نقص دوم به جهت آنکه با ماهیت کار ساختارگرایی پیوند دارد همچنان بر سر جای خود باقی است.
با وجود این انتقادها این رویکرد را می توان منسجم تر و بنیادین از مکتبی که قائل به دترمینیسم تکنولوژیک و رسانه ای است در نظر گرفت. مهم ترین نقطه قوت این رویکرد البته آن است که فراتر از یک رابطه تک سویه علّی و معلولی می رود و از تأثیر شاخص های فرهنگی از جمله دین بر رسانه و تکنولوژی سخن به میان می آورد.
دین با توجه به این مکتب بدیل برای دترمینیسم تکنولوژیک و رسانه البته مجال و فرصت ظهور بسیاری خواهد داشت. در این منظومه نه تنها دین مقهور کنش ها و قواعد رسانه ای و تکنولوژیک نیست که از طریق فرهنگ دینی پذیرش و جذب مبانی و دستاوردهای رسانه ای و تکنولوژیک را نیز بسیار از خود متأثر می کند. در اینجا هر پدیده ای از جمله تکنولوژی و رسانه که بخواهد در جامعه ای جذب شود در ابتدا باید از سوی فرهنگ اجتماعی مورد توجه قرار گیرد. بگذریم از اینکه در سطح ساختن مؤلفه های تکنولوژیک هم این فرهنگ نقشی مهم و بی بدیل برعهده دارد. بررسی دقیق و همه جانبه رویکرد ساختارگرایی اجتماعی خود به مقال مبسوط مستقلی نیازمند است اما تا همین جا می توان دید که برخلاف آنچه برخی از طرف داران تز دترمینیسم تکنولوژیک و رسانه ای می پندارند رقیبی جدی و فربه برای این تز وجود دارد.
1. technological determinism
2. media determinism
3. hard determinism
4. soft determinism
5. Social constructivism
