انفورماتیک

انفورماتیک. این کلمه برابرنهاده واژه فرانسوی Informatique (انگلیسی Informatics) است و از لحاظ اصطلاحی عبارت از مطالعه ساختار و ویژگی‌های اطلاعات و کاربرد فن‌آوری برای سازماندهی، ذخیره‌سازی، بازیابی، و اشاعه آن است (1: ذیل "واژه"). در مورد مفهوم و مصادیق آن اختلاف نظر وجود دارد. کاکِل[1]  انفورماتیک را مترادف با فن‌آوری اطلاعات می‌داند و معتقد است که انفورماتیک عموماً به معنی کاربرد خردمندانه و نظام‌یافته فن‌آوری اطلاعات در توسعه اقتصادی، اجتماعی، و سیاسی است (3: 176)، و حال آنکه دانشگاه ادینبورگ، انفورماتیک را شامل مطالعه ساختار، رفتار، و تعامل نظام‌های محاسباتی طبیعی و مصنوعی می‌داند (4).
تاریخچه. توجه خاص به موضوع انفورماتیک در فاصله سال‌های 1979 تا 1984 آغاز شد. در این سال‌ها، در همایش‌های جهانی مدیریت رادیو[2]، نظم نوین اطلاع‌رسانی و ارتباطات جهانی[3]، و جریان فرامرزی اطلاعات[4]  بحث‌های  مهمی مطرح شد. سلسله مباحثاتی که درباب سلطه ارتباطات و کنترل کشورهای توسعه‌یافته بر بازار اطلاعات آغاز شد بر شدت این بحث‌ها افزود. کشورهای در حال توسعه احساس کردند که اهداف مشروع آنها نادیده گرفته شده است؛ به همین سبب، تمرکز بحث‌های ارائه‌شده در همایش مدیریت رادیو در سال 1979 پیرامون تمایل ایالات متحده به اجرای سیاست "هر که زودتر" در مورد اخذ موقعیت از ماهواره‌ها و فرکانس‌های فعال آن بحث می‌کرد. در سال 1985، در یکی از نشست‌های اتحادیه بین‌المللی ارتباط دوربرد[5]  تصمیم گرفته شد که به کشورهای در حال توسعه نیز اجازه داده شود که به‌منظور استفاده‌های احتمالی آینده از ماهواره‌ها درخواست موقعیت و فرکانس کنند.
با ورود ماهواره‌های پخش مستقیم[6]  و همپوشانی در کشورهای همجوار که نسبت به سیاست آزادی اطلاعات در کشور هدف نگرش کاملاً متفاوتی داشتند، این موضوع اهمیت بیشتری یافت.
نشست‌های نظم نوین اطلاع‌رسانی نیز برای بحث درباره گزارش مک‌براید[7]  ـ که در سال 1980 منتشر شد ـ و تحلیل مسائل ارتباطی در جوامع نوین در یونسکو برگزار گردید. در گزارش‌های مندرج در جراید ایالات متحده، یونسکو دشمن آزادی جراید قلمداد شد، اما ماسمودی[8]  در سال 1984 ادعا کرد که جریان اطلاعات میان کشورهای شمال و جنوب توازن ندارد و کشورهای توسعه‌یافته بر 90 درصد دامنه پخش امواج رادیویی کنترل دارند (176:3). نتیجه این شد که نسبت به نیازهای کشورهای در حال توسعه بی‌اعتنایی شود و نوعی استعمار سیاسی، اقتصادی، و فرهنگی تداوم یابد.
بنابر اظهارات سورپرنانت (1985)، جلسات آکنده از تنش، اتهام، و مانورهای سیاسی بود. ماحصل جلسات این شد که بخش زیادی از گزارش مک‌براید نادیده گرفته شود. در سال 1984 ایالات متحده حمایت خود را از یونسکو قطع کرد.
موضوع انفورماتیک. انفورماتیک هنوز مرحله شکل‌گیری را می‌گذراند و تقریباً در همان شرایطی به سر می‌برد که رشته‌هایی مانند سیبرنتیک، نشانه‌شناسی، زبان‌شناسی ساختاری، و برخی رشته‌های علمی جدید قرار دارند. به همین سبب، موضوع آن دائماً در حال پالایش و بهبود است. از نظر میخائیلوف، موضوع انفورماتیک شامل فرایندها، روش‌ها، و قوانین عناصر ثابت (پیشینه‌ها)؛ و پردازش تحلیلی و ترکیبی، ذخیره‌سازی، بازیابی، و اشاعه اطلاعات علمی است. چیستیاکوف دیدگاه میخائیلوف و دیگران را نقد کرده و معتقد است که موضوع انفورماتیک رابطه مدل‌های نظام‌های اطلاعاتی با مدل‌های پردازش اطلاعات است (378:8-379).
در سال 1972، در اجلاس مؤسسه مطالعات پیشرفته اطلاع‌رسانی ناتو در سون اسپرینگز پنسیلوانیا، و نیز در یکی از جلسات کمیته مطالعات مربوط به "تحقیق در مبانی نظری اطلاعات" در فید، موضوع انفورماتیک از دیدگاه نظریه مدیریت و نظریه سیستم‌ها مورد بررسی قرار گرفت. افرادی مانند مل نیکوف[9]، مورانیوسکی[10]، و برنشتاین[11]  نیز اعتقاد دارند که دامنه موضوعی این رشته باید توسعه یابد و تحلیل محتوایی را نیز دربر گیرد. به عقیده مل‌نیکوف و مورانیوسکی: "وظیفه اصلی انفورماتیک تعیین معیارهایی برای تطابق اطلاعات بررسی‌شده با نوع مشکلات حل‌شده (اعم از فنی ـ تولیدی، علمی، و اجتماعی ـ سیاسی) است، مشروط بر اینکه این اطلاعات قابل دسترس باشد و بر مبنای نظامی نشانه‌ای، مدون و مضبوط شده باشد". از نظر برنشتاین "انفورماتیک علم فرضیه‌هایی است که عمل شناسایی جهان پیرامون و به‌کارگیری نتایج این شناخت، و مظاهر و تحقق آنها را به شکل جریانی از تقاضاها و مواد اطلاعاتی (نتایج) پیوند می‌دهد".
میخائیلوف و دیگران (1984) گسترش‌های پیشنهادی اینان را نامعتدل می‌دانند و عقیده دارند که مباحث انفورماتیک شامل ساختار اطلاعات علمی، مفاد کلی اطلاعات علمی، و قوانین همه فرایندهای ارتباطات رسمی و غیررسمی علمی است؛ و همچنین معتقدند که مرحله آغازین هر رشته علمی، در هنگامی که گرایش‌های متعددی در حل مسائل آن به‌کار می‌رود، با خطرهای متعددی مواجه است (180:8). علم جوان، و به‌ویژه طرفداران جوان آن، در معرض "بیماری‌های دوره کودکی" هستند. در اینجا، خطر در کوشش‌های غیرموجّهی است که برای گسترش یا محدود کردن تحقیقات انفورماتیک به‌عمل می‌آید. آنان اظهار می‌دارند که امکان گسترش یا محدود کردن موضوع این رشته به خصوصیات اطلاعات بستگی دارد. چون اطلاعات علمی دارای برخی خصوصیات تمام انواع اطلاعات است، گاه پیشنهاد می‌شود که انفورماتیک به‌عنوان علمی درباره اطلاعات به معنای عام آن مورد بررسی قرار گیرد. از سوی دیگر، اگر فهم اطلاعات علمی به‌نحو غیر قابل توجیهی فقط به اطلاعات اخذشده یا به‌کار رفته در حیطه علوم محدود شود، به‌دنبال آن، پیشنهادهایی برای خلق رشته‌های علمی جداگانه برای مطالعه هر نوع اطلاعات، مطرح خواهد شد (به‌طور مثال، انفورماتیک ریاضی، انفورماتیک جامعه‌شناسی، و انفورماتیک اقتصاد)که قابل قبول نخواهد بود(8: 180).
تحوّل انفورماتیک. انفورماتیک در مسیر تکامل خود در نواحی مختلف اروپا تحولات گوناگونی داشته که در کشورهای روسیه، فرانسه، آلمان، و انگلیس از ویژگی خاصی برخوردار بوده است.
روسیه. در سال 1962 برای نخستین بار واژه انفورماتیک توسط خارکویچ[12]  به‌کار رفت. یک سال بعد، یعنی در سال 1963، تمنیکوف[13]  پیشنهاد کرد که انفورماتیک به حوزه علمی جامعی اطلاق شود که جنبه‌های گردآوری، تحویل، بازیابی، پردازش، و استفاده از اطلاعات را در برمی‌گیرد. وی عقیده داشت که چنین رشته‌ای می‌تواند در خودکارسازی، تله مکانیک، سنجش و محاسبه فن‌آوری، ارتباطات و مکان‌یابی رادیویی، بیونیک، و سیبرنتیک به‌عنوان نوعی محور مهم نظری عمل کند (1277:9). از سال 1970 مجله >اطلاعات علمی و فنی<[14]  به >انفورماتیکا<[15]  تغییر نام داد. اصطلاح انفورماتیک در روسیه از بسیاری جهات مترادف علم اطلاع‌رسانی است، اما هدف مطالعات این رشته در واقع همان است که در روسیه فعالیت‌های اطلاعات علمی نام دارد.
فرانسه. واژه انفورماتیک[16]  در زبان فرانسوی وجود دارد، اما فقط برای نامیدن حوزه وسیعی به کار می‌رود که مرزهای آن نامشخص است. لرمیت[17]  در 1963 در این باره می‌نویسد که "واژه انفورماتیک که در فرانسه ابداع گردید و به‌تدریج در مقیاس جهانی پذیرفته شد، در آوریل 1966 توسط فرهنگستان علوم فرانسه به عنوان واژه‌ای جدید معرفی گردید" (7: 20). لرمیت به نقل از روشه[18]، رئیس شورای اجتماعی و اقتصادی فرانسه، در اهمیت انفورماتیک می‌گوید که انفورماتیک نیز، مانند تمام ابداعات بسیار مهم و استثنایی، تحولات عمیقی را در ساختار حوزه‌های مختلف مانند تعلیم و تربیت، دولت، یا بخش خصوصی به‌دنبال می‌آورد (373:8).
بررسی واژه‌نامه‌ها و متون تخصصی فرانسوی این فرض را به‌وجود می‌آورد که واژه انفورماتیک از زمینه کاربردی و فنّی محض مایه گرفته و به مفهوم کلّی‌تری تحول یافته است. بولنژه[19]  به وضوح اشاره می‌کند که با توسعه تجهیزات محاسباتی، و سپس نظام‌های بزرگ الکترونیکی، علم جدیدی تولد یافت؛ و به همه فرایندهایی که در بازیابی، گردآوری، و گزینش اطلاعات در همه حوزه‌های دانش بشری به‌کار می‌رود اطلاق می‌گردد (7:2).
علاوه بر این، در فرانسه واژه انفورماتیک به یک رشته یا مجموعه‌ای از رشته‌های علمی اطلاق می‌شود که به آنچه در زبان انگلیسی علم اطلاع‌رسانی و در زبان روسی انفورماتیک خوانده می‌شود نزدیک باشد. این گرایش مفهومی به سمت اطلاع‌رسانی را در منابع گوناگون می‌توان یافت. به طور مثال، در >واژه‌نامه انفورماتیک<[20]  اصطلاح انفورماتیک واژه جدیدی تعریف شده است که به رشته‌های علمی و فرایندهای فنی که با اطلاعات سروکار دارند اطلاق می‌شود (374:8). جینگی[21]  (1970) در فرهنگ انگلیسی ـ فرانسوی انفورماتیک، واژه انفورماتیک را معادل علم اطلاع‌رسانی می‌داند. چنین گرایشی به این واقعیت منجر شده است که تفاوت اساسی میان محتوای موضوعی آنچه واژه روسی بیان می‌دارد با آنچه واژه فرانسوی توصیف می‌کند، بیشتر کمّی و ناظر بر ارزیابی نقش و جایگاه فن‌آوری رایانه در این رشته‌های علمی باشد (374:8). گواه این امر مقاله هبنستریت[22]  است که در کنگره جهانی فدراسیون بین‌المللی پردازش اطلاعات[23]  در 1968 در ادینبورگ انگلستان ارائه شد (53:5).
آلمان. واژه Dokumentation در ادبیات این کشور ریشه عمیقی داشته و مشتقات فراوانی از آن برخاسته است. اما این واژه نتوانسته است متخصصان آلمانی را راضی کند. نارسا بودن آن هم به‌سبب یکسویه‌بودن مفهوم آن و هم ارتباط نزدیکش با مفهوم اطلاعات در فرایندهای ارتباطات علمی بوده است. در واقع، این واژه در زبان آلمانی معنی منابع موجود در حوزه‌ای خاص را یافته و به تازگی برای نام‌گذاری گونه‌ای ژورنالیستی به کار می‌رود.
در آلمان شرقی سابق، این مشکل واژگانی با اطلاق نام Informatik به رشته علمی مربوط حل شد. کوبلیتز[24] می‌نویسد که ما اصطلاح "انفورماتیک" را برای نامیدن علمی که به بررسی مشکلات اطلاعات می‌پردازد و نیز علمی که دربرگیرنده همه اطلاعات معنایی است کاملاً مناسب می‌بینیم. در هر حال، این علم با علم "ارتباطات" در تضاد است. تا آنجا که به حوزه "اطلاعات علمی" مربوط می‌شود، هیچ راهی نیست جز اینکه عبارت علم اطلاعات را برای نامیدن رشته علمی مربوط به کار بریم، و عبارت "علم اطلاعات و اسناد" برای رشته‌ای به‌کار رود که مورد نظر ماست و از نظر مرتبه در سطح علم کتابداری ـ که موضوع آن "اطلاعات و اسناد" است ـ قرار دارد. اگر موضوع "علم اطلاعات" به "اطلاعات علمی" بینجامد، کلمه "انفورماتیک" را می‌توان همراه با این کلمات به کار برد. در آلمان شرقی سابق، واژه Informatika با همین معنی به‌طور وسیع به‌کار رفته است. کاهش بیشتر بار معنایی واژه "انفورماتیک" ممکن است به نقطه‌ای بینجامد که این واژه تبدیل به جایگزینی برای نامیدن آنچه اکنون "علم اطلاعات و اسناد" می‌نامیم محسوب گردد (376:8).
متخصصان آلمان شرقی سابق کاربرد این واژه را نمی‌پذیرند، زیرا قبلاً برای نامیدن مفهوم دیگری به‌کار رفته است. این معنا در یکی از شماره‌های نشریه "بوروتکنیک‌اند ارگانیزاسیون"[25]  چنین گزارش شده است که "انفورماتیک ترجمه فرانسوی نام امریکایی رشته صنعتی فن‌آوری محاسباتی" است و این واژه با همین معنی در آلمان پذیرفته شده است. نام انفورماتیک را قبلاً شرکت "استاندارد الکتریک لورنز اِی.جی. اشتوتگارت"[26]  برای یکی از کارهای اولیه خود به‌کار برده بود، ولی بعداً آن را برای این رشته جدید علمی نیز به‌کار بردند. در دانشگاه کارلسروهه[27]  نیز در ابتدای سال جاری، مؤسسه انفورماتیک (فن‌آوری محاسبه) تأسیس شد (376:8).
همان‌گونه که مشاهده می‌شود، حد و مرز مفاهیم کاملاً روشن نیست. واژه فرانسوی Informatique کاملاً مترادف اصطلاح انگلیسی علم رایانه[28]  نیست. علاوه بر این، در فرهنگ انگلیسی ـ فرانسوی جینگی، واژه انگلیسی مورد اشاره برابر واژه فرانسوی Ordinatique قرار گرفته است. شرکت استاندارد الکتریک لورنز هم، در عمل، نظام منابع فنی رایانه‌ای خود را Quelle ـSystem  ـInformatik  نامید که در این نام، اصطلاح انفورماتیک با مفهوم فن‌آوری رایانه‌ای وارد زبان آلمانی شد. در آلمان غربی سابق، متخصصان این رشته ترجیح داده‌اند که این حوزه علمی را "علم اطلاعات و اسناد" بنامند که مترادف اصطلاح انگلیسی Information and  Documentation Scienceاست (376:8).
در آلمان غربی تعریف دیگری نیز از این رشته علمی ارائه شده است. هولز[29]  انفورماتیک را عبارت از رشته‌ای علمی می‌داند که به بررسی راه حل مسائلی در زمینه توسعه و کاربرد رایانه‌ها می‌پردازد. در اینجا، منظور فقط مسائلی است که ممکن است در زمینه کاربرد رایانه پیش آید. راه حل ریاضی این مسائل به حوزه‌های فیزیک، فن‌آوری، یا صنعت و اقتصاد مربوط می‌شود. در انفورماتیک، این مسائل تا جایی مورد نظر است که نیاز روزافزون به حل ماشینی آنها توسعه زبان‌های برنامه‌نویسی و نظام‌های صنعتی را طلب می‌کند. توسعه و تحولات صنایع برق و ارتباطات از اموری است که در انفورماتیک مطرح است. از نمونه کارهای اولیه حوزه انفورماتیک می‌توان توسعه زبان‌های برنامه‌نویسی، توسعه نظام‌های عملیاتی صنعتی، توسعه ملزومات رایانه‌ای، و طراحی نظام‌های "انسان ـ ماشین" را نام برد (55:6).
مطالب پیشگفته بیانگر آن است که در آلمان، اصطلاح انفورماتیک در نیمه‌های شرقی و غربی با دو مفهوم متفاوت به کار رفته است. مثال بارز این امر، کتاب میخائیلوف و دیگران با عنوان مبانی انفورماتیک است که، طبق اظهار خود نویسندگان، در آلمان شرقی و غربی با دو عنوان متفاوت ترجمه شده است. در آلمان شرقی این کتاب با عنوان >مبانی انفورماتیک<[30]  ترجمه شد، اما در آلمان غربی همین کتاب با عنوان >مبانی انفورماتیک: مبانی علوم اطلاعات و اسناد<[31]  ترجمه و منتشر گردید (377:8).
در آلمان غربی تلاش شد که واژه انفورماتیک مجدداً تفسیر شود. یکی از متخصصان آلمان غربی به نام سومیولویچ[32]  در سال 1971 اشاره کرد که بیش از 1600 دانشجو به تحصیل در رشته انفورماتیک (یعنی فن‌آوری رایانه و داده‌پردازی) اشتغال داشته‌اند. پریوادوزنت اشمیت[33]  از دانشگاه کارلسروهه نیز اظهار می‌دارد که، به‌نظر وی، در آینده سندپردازی[ 34] یکی از تقسیمات فرعی انفورماتیک خواهد بود (377:8).
انگلیس. از شواهد چنین بر می‌آید که مفهوم انفورماتیک در این کشور بیشتر با انواع نظام‌های محاسباتی گره خورده است. بر اساس مطالعات بخش انفورماتیک دانشگاه ادینبورگ انگلیس، انفورماتیک شامل مطالعه ساختار، رفتار، و تعامل میان نظام‌های محاسباتی طبیعی و مصنوعی است. از نظر این دانشگاه، انفورماتیک رشته علمی جدیدی است که اهمیت و نقشی حیاتی در علوم، مهندسی، و جامعه‌شناسی دارد(4). این مطالب نشان می‌دهد که در کشور انگلیس، دانشمندان حوزه انفورماتیک بیشتر بر محاسبه و پردازش ـ اعم از آنکه توسط رایانه یا توسط انسان صورت گیرد ـ تأکید دارند.
همان‌گونه که بررسی‌های به‌عمل‌آمده توسط میخائیلوف در مورد واژه‌شناسی انفورماتیک نشان می‌دهد، با تمام تفاوت‌هایی که میان دانشمندان روسیه، انگلیس، فرانسه، و آلمان در مورد مفهوم انفورماتیک وجود دارد، به‌نظر می‌رسد که تمایل عمومی به سمتی است که اصطلاح سندپردازی با اصطلاحات دیگری که در ریشه آنها واژه اطلاعات به‌کار رفته است جایگزین گردد یا به‌صورت ترکیبی به آنها افزوده شود. به همین سبب، میخائیلوف و دیگران عقیده دارند که اصطلاح انفورماتیک و معادل‌های آن در زبان‌های دیگر، واژه‌ای است که به احتمال زیاد برای نامیدن رشته‌ای به کار خواهد رفت که در حال حاضر شکل گرفته و به مطالعه ساختار و خصیصه‌های کلی اطلاعات علمی و قوانین ارتباطات علمی می‌پردازد (8: 371-386).

مآخذ: 1) کینن، استلا. فرهنگ فشرده کتابداری و اطلاع‌رسانی. ترجمه فاطمه اسدی گرگانی. ذیل "انفورماتیک"؛
2. Boulenger, J. Informatique et Administration de L'enterprise. Paris: Sirey, 1968; 3) Cawkell, A. E. "Informatics". International Encyclopedia of Information and Library Science. PP. 176-184; 4) "Division of Informatics, Edinburg University", 2001 [on-line].Available: http://www.informatics. ed.ac.ukl; 5) Hebenstreit, J. "A Curriculum in Computer Science Oriented Toward Computer Design". in IFIP Congress 68, Edinburgh: 1968, P.53 (Booklet G); 6) Holz, G. "Gesellschaft fur Informatik". Elektron ische Rechenanglagen. Vol.12, No.2 (1970): 55; 7) Lhermitte, P. Le Pari Informatique. Paris: EDIT, 1968; 8) Mikhailov, A.I.; Chernyi, A.I.; Giliarevskii, R.S. Scientific Communication and Informatics. Translated by Robert H. Burger. Arlington: Information Resources Press,1984; 9) Temnikov, F.E. "Informatika". Elektomekhanika. Vol. 11 (1963): 1277.
عبدالحسین فرج‌پهلو
[1]. Cawkell
[2]. World Administrative Radio Conference (WARC)
[3]. New Word Information and Communication Order(NWICO)
[4]. Trans- border data flow
[5]. International Telecommunication Union (ITU)
[6]. Direct Broadcast Satellites
[7]. MacBride
[8]. Masmoudi
[9]. Mel'nikow
[10]. Muranivskii
[11]. Bernshtein
[12]. Kharkevich
[13]. Temnikow
[14]. Scientific and Technical Information
[15]. Informatika
[16]. Informatique
[17]. Lhermitte
[18]. Roche
[19]. Boulenger
[20]. Lexique d'Informatique
[21]. Ginguay
[22]. Hebenstreit
[23]. International Federation of Information Processing
[24]. Koblitz
[25]. Burotechnik & Organisation
[26]. Standard Electric Lorenz A.G.Stuttgart
[27]. Karlsruhe University
[28]. Computer Science
[29]. Holz
[30]. Grundlagen der Informatik
[31]. Osnovy Informatiki: Grunklagen der WissenschaftlichenDokumentation und Information
[32]. Samulowitz
[33]. Privadtdozent Schmidt
[34]. Documentation

منبع: دایرة المعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی(نسخه آزمایشی) - انفورماتیک