اجزا چهارچوب نظری

چارچوب نظری (Theoretical Framework) یا چارچوب مفهومی (Conceptual Framework) همچون دریچه است که محقق از آن منظر به پدیده مورد بررسی نگاه می‌کند. گویی محقق در ابتدای مطالعهء خود، لنز مشخصی را انتخاب کرده و بر اساس آن به پدیدهء مورد نظر می‌نگرد و بر اساس آن داوری می‌کند. بر این اساس، به آن «چارچوب مرجع» (Frame of Reference) نیز می‌گویند. گاهی این لنز یک نظریه (Theory) مشخص و گاه مجموعه‌ای از نظریه‌های به هم مرتبط است که یک گفتمان علمی (Scientific Discourse) را می‌سازد.
چهارچوب نظری خوب متغیرهای مهم را در وضعیتی که مرتبط با مسأله پژوهش است شناسایی و مشخص می‌کند و پیوند این متغیرها را به گونه‌ای منطقی ارائه می‌دهد. روابط موجود میان متغیرهای مستقل، متغیرهای وابسته و متغیرهای تعدیل کننده و مداخله گر(چنانچه حضور داشته باشند) روشن می‌شود اگر متغیر تعدیل کننده وجود داشته باشد باید چگونگی و نوع روابط ویژه‌ای را که تعدیل می‌کند تشریح شود.
همچنین باید بیان کرد چرا آنها به عنوان تعدیل کننده عمل می‌کنند. اگر متغیرهای مداخله گری وجود دارد بحثی نیز درباره اینکه چرا و چگونه باید با آنها به عنوان مداخله گر برخورد کرد ارائه شود. در عین حال هرگونه پیوند و رابطه‌ای که میان متغیرهای مستقل یا میان متغیر‌های وابسته ( در صورتی که بیش از یک متغیر وابسته مورد نظر پژوهشگر باشد) وجود دارد باید به روشنی و به قدر کافی تشریح شود.
بدین ترتیب روشنی و بسندگی چهارچوب نظری نشان می‌دهد که چرا و چگونه انتظار می‌رود روابط خاصی وجود داشته باشد و ماهیت و جهت روابط موجود میان متغیرهای مورد نظر چیست . ترسیم مدل مفهومی نیز که در چهارچوب نظری توصیف شده باشد به خواننده کمک میکند تا روابط را مشاهده کند.
توجه داشته باشید که در اینجا واژه‌های چهارچوب نظری و مدل همسان در نظر گرفته شده. البته دیدگاه‌ها درباره آنچه مدل واقعاً ارائه می‌کند متفاوت است برخی مدل را به منزله شبیه سازی توصیف می‌کنند و برخی دیگر، آن را نمودی از روابط میان مفاهیم می‌دانند ما مدل را به معنای دوم و به منزله یک طرح مفهومی به کار می‌بریم.
پنج ویژگی بنیادی وجود دارد که باید در چهارچوب نظری در آمیخته شود:
1-     متغیرهای مرتبط با موضوع پژوهش باید به روشنی شناسایی و مشخص شوند.
2-     در بحث‌ها باید بیان کرد که چگونه دو یا چند متغیر به یکدیگر مرتبط اند. این کار را باید برای روابط مهمی انجام داد که بر پایه نظریه‌های تصور می‌رود میان متغیرها وجود دارد.
3-     اگر بتوان ماهیت و جهت روابط را بر پایه یافته‌های پژوهشهای پیشین به صورت نظریه بیان کرد آگاه در بحث‌ها باید اشاراتی مبنی بر مثبت یا منفی بودن روابط وجود داشته باشد.
4-     باید به روشنی تشریح شود که چرا انتظار داریم این روابط وجود داشته باشد. استدلالها را می‌توان بر یافته‌های پژوهشهای پیشین استوار کرد.
5-     باید یک نمودار نیز که نشان دهنده چهارچوب نظری باشد ترسیم کرد تا خواننده بتواند روابط مبتنی بر نظریه را تجسم کند.
منبع اصلی مطلب :روش‌های تحقیق درمدیریت،  نوشته اوماسکاران، ۱۳۸۸.

انواع روش تحقیق

از نظر فرآیند اجرا

کمی

کیفی

research.irandoc.ac.ir/?cat=9

از نظر منطق اجرا

قیاسی

استقرایی

از نظر نتایج

بنیادی

کسب دانش یا درک زمینه علمی تازه (حاصل گسترش مرزهای دانش)

کاربردی

یافتن پاسخی برای حل یک مشکل علمی در دنیای واقعی

توسعه ای

نوآوری در روش‌ها و دستگاه‌ها و محصولات و یا بهبود آنها منجر است.

از نظر هدف

توصیفی Descriptive Method

در صدد بیان حالت یا وصفی از پدیده‌ها هستند.

تحلیلی

زمانی که یک پژوهش به صورت رسمی با هدف آزمودن فرضیه‌ای طراحی شده است

از نظر تجربی Experimental Method

آزمایشی یا تجربی

نیمه تجربی

از نظر غیر تجربی

تاریخی Historical Method

تحلیل محتوا

تطبیقی

توصیفی (پیمایشی، همبستگی، مطالعه موردی، علی-مقایسه ای)

اکتشافی

از نظر روش جمع آوری اطلاعات

روش کتابخانه‌ای

در تمام تحقیقات علمی مورد استفاده قرار می‌گیرد و در بعضی از آنها موضوع تحقیق از نظر روش‌، از آغاز تا انتها متکی بر یافته‌های تحقیق کتابخانه‌ای است.
در تحقیقاتی که ماهیت کتابخانه‌ای ندارند نیز محققان ناگزیر از کاربرد روش کتابخانه‌ای در تحقیق خود هستند. در این گروه تحقیقات، محقق باید ادبیات و سوابق مساله و موضوع تحقیق را مطالعه کند. درنتیجه‌، باید از روش کتابخانه‌ای استفاده کند و نتایج مطالعات خود را در ابزار مناسب شامل فیش‌، جدول‌ و فرم ثبت و نگهداری و درپایان به طبقه بندی و بهره برداری از آن‌ها اقدام کند‌.
با توجه به نقش روش کتابخانه‌ای درتحقیقات علمی، لازم است محققان از این روش مطلع باشند. نخستین گام در مهارت تحقیق کتابخانه‌ای‌، آشنایی با نحوه استفاده از کتابخانه است‌، یعنی محققان باید از روش‌های کتابداری‌، نحوه استفاده از برگه دان و ثبت مشخصات منابع، نحوه جست‌و جو و سفارش کتاب آگاهی یابند.
کتابخانه‌ها از نظر دسترسی محقق به منابع به سه گروه تقسیم می‌شوند. نخست، «کتابخانه‌های باز» که درآن‌ها محقق می‌تواند آزادانه میان قفسه‌ها رفت وآمد کند، کتاب‌ها را مورد وارسی قرار دهد و کتاب مورد نظر خود را انتخاب کند. دوم‌، «کتابخانه‌های بسته» که درآن‌ها محقق امکان دسترسی مستقیم به منابع را ندارد و باید تمام تقاضا‌های خود را به کتابدار تحویل دهد. سوم‌، «کتابخانه‌های نیمه باز» که درآن‌ها بخشی از منابع به طور مستقیم در دسترس ‌محقق قرار دارد ‌و قسمتی دیگر در اختیار کتابداران است .
به عبارتی دیگر،منظور از مطالعات کتابخانه‌ای مطالعاتی است که موضوعات مورد مطالعه در اختیار و دسترس محقق قرار نداشته و غالباً مربوط به گذشته‌ای دور یا نزدیک می‌گردد. به همین دلیل غالباً اصطلاح مطالعات کتابخانه‌ای را مترادف با مطالعات تاریخی بکار می‌برند.
بعنوان مثال تحقیق در زمینه  طبقات اجتماعی یا سلسله مراتب اجتماعی عصر صفویه و یا تحقیق در باره سهم اقشار مختلف اجتماعی در انقلاب مشروطیت ایران را در ردیف مطالعات کتابخانه‌ای محسوب می‌نمائیم . در این روش منابع اصلی مورد استفاده , کتب و مدارک منثور و منظومی است که از آن دوره‌ها بجای مانده است .

روش تحقیق میدانی

در این روش محقق مدتی در میان جامعه مورد تحقیق خود زندگی می‌کند و به تحقیق درباره موضوعی خاص در آن محیط می‌پردازد. محقق هیچگونه دستکاری در محیط انجام نمی‌دهد، بلکه بدون هیچ دخالتی در جریان طبیعی رویدادها تا آنجایی که می‌تواند اطلاعات جمع آوری می‌کند در این تحقیق میدانی، مشاهده عنصر اصلی را تشکیل می‌دهد

به عبارتی،منظور از مطالعات میدانی تحقیقاتی است که موضوع مورد مطالعه در اختیار محقق قرار داشته باشد و یا به عبارت دیگر محقق را بدان دسترسی باشد بعنوان مثال وقتی محقق هدفش مطالعه در زندگی کشاورزان ساکن یک روستا و یا قشری از جامعه و یا گروهی از کارگران یک موسسه تولیدی و یا مردم عشایری باشد مطالعه, از نوع مطالعه میدانی است و اطلاق اصطلاح میدانی به مفهوم ارتباط مستقیم و رویاروی محقق با پدیده‌های مورد مطالعه است .

5.تحقیق همبستگی یاهمخوانی

دراین روش محقق دویاچنددسته از اطلاعات مختلف مربوط به یک گروه یا یک دسته از اطلاعات از دویا چند گروه رادراختیار قراردارد وتلاش دارد تامیزان تغییرات دریک یا چند عامل دراثرتغییرات یک یاچند عامل دیگر راموردبررسی قرار دهد.

هدف تحقیق همبستگی:

بررسی میزان تغییرات یک یاچندعامل دراثرتغییرات یک یاچندعامل دیگر از طریق به دست آوردن ضریب همبستگی

ویژگی‌های تحقیق همبستگی

1.معمولا دراین روش محقق درصدد پاسخگویی به سه سوال است:

اول،آیا رابطه‌ای بین این دودسته از اطلاعات وجود دارد یا نه؟

دوم،در صورت مثبت بودن جواب سوال بالا سوال دوم طرح می‌شود وآن اینکه،"آیا جهت همبستگی مثبت است یا منفی؟"

سوم،میزان همبستگی چقدراست؟

درحالت همبستگی مثبت،تغییرات درهردودسته اطلاعات دریک جهت است.

در حالت همبستگی منفی،تغییرات در هردودسته اطلاعات در جهت خلاف یکدیگر عمل می‌نمایند.

2.محقق برای محاسبات آماری حداقل به دو دسته اطلاعات نیاز دارد تابتواند پاسخ این سه سوال را بدهد.
3.این روش زمانی به کار می‌رود که تعداد متغیرهای بازیگر در موقعیت آزمایش زیاد باشد، به طوری که از طریق روش‌های دیگر قابل کنترل ودستکاری نباشد
4.این روش،ارزیابی چند متغیر وروابط فیمابین آنها رادر لحظه‌ای ویژه ودر شرایط واقعی امکان دارد.
5.دراین روش صرفا در جات همبستگی وروابط بین متغیرها مورد پژوهش قرار می‌گیرد.
6.دراین پژوهش الزاما روبط علی ومعلولی شناسایی نمی‌شود بلکه صرفا مشخص می‌شود کدام متغیر باکدام متغیر به طورنسبی در جهت مثبت یا منفی همگام است.
7.دراین روش تحقیق به علت ضعف کنترل شدید متغیرهای مستق اثر عوامل خارج از حوزه تحقیق برنتایج زیاد است
نمونه‌هایی از روش تحقیق همبستگی وهمخوانی:
-بررسی رابطه شرکت در کلاس‌های آمادگی کنکور ورتبه کسب شده درآزمون سراسری دانشگاه‌ها در منطقه 2تهران
-بررسی میزان رابطه میان استفاده از روش فعال با میزان یادگیری دانش آموزان ابتدایی دختر یزد
-بررسی تاثیر میزان حضور دانشجویان رشته نقاشی در نمایشگاه‌های هنری در افزایش انگیزه تحصیلی آنان
6.تحقیق علی یا پس از وقوع
دراین روش تحقیق،محقق به دنبال کشف وبررسی روابط بین عوامل وشرایط خاص یانوعی رفتار که قبلا وجودداشته یا رخ داده ازطریق مطالعه نتایج حاصل از آن است
هدف تحقیق علی یا پس از وقوع:
بررسی امکان وجودروابط علت ومعلولی از طریق مشاهده ومطالع نتایج موجود وزمینه قبلی آنها به امید یافتن علت وقوع پدیده یا عمل است.
ویژگی‌های تحقیق علی:
1.هنگامی مفید است که کنترل تجربی متغیرها غیرعملی وپرخرج است.
2.ارائه اطلاعات مفید درمورد کیفیت پدیده‌ها یا وقایع
3.عدم دخالت محقق در وقوع واقع چون واقعه قبلا رخ داده ومحقق بعذ از آن بررسی می‌کند
4.عدم توانایی کنترل متغیرهای مستقل
5.عدم اطمینان محقق از شناسایی کامل تمام علل وقوع پدیده
6.چون یک پدیده از تعامل مجموعه از علل به وجود می‌آید محقق باید به این نکته توجه داشته باشد که علت‌ها به تنهایی معمولا باعث واقع یا پدیده‌ای نمی‌گردند.بلکه تعامل باعث وقوع پدیده است
7.محقق باید توانایی درک چگونگی علت وپدیده راباتوجه به گذشت زمان داشته باشد.
نمونه‌هایی از تحقیق علی
-بررسی علل وقوع انقلاب اسلامی ایران
-بررسی علل خودکشی جوانان ارومیه‌ای در 10سال اخیر
-بررسی علل ترک تحصیل دختران روستاهای شهرستان فریمان دردهه گذشته
-بررسی علل تجاوز عراق به ایران
-بررسی علل تصادفات منجربه مرگ در جاده چالوس در سال گذشته
-بررسی علل فرهنگی طلاق زنان مطلقه شهرستان سمیرم در 5سال گذشته
-بررسی علل معلولیت دانش آموزان استثنایی کاشان
7.تحقیق تجربی حقیقی
دراین روش،محقق شرایط محیطی خاصی را دستکاری می‌کند تا به تاثیراین تغییرات برگروه نمونه پی ببرد

هدف روش تحقیق تجربی حقیقی
این روش دوهدف دارد:اول،پیش بینی وقایع در شرایط تجربی است ودوم،تعمیم یافته‌ها از مطاله نونه‌ها به محیط‌های بزگتر خارج از آژمایشگاه

ویژگی‌های روش تحقیق تجربی:
1.دراین روش محقق مبادرت به تشکیل دوگروه می‌نماید:
-گروه تجربه(expermental group):این گروه تحت شرایط خاص مدنظر محقق قرار می‌گیرد
-گروه شاهد(control group):گروهی که تحت شرایط خاص محقق نبوده اند
2.محقق دراین روش باید از روش‌هایی برای کنترل متغیرهای ناخواسته یا نامربوط انجام دهد تا تحقیق ذریک محیط کاملا تجربی صورت گیرد.این کنترل به چند صورت می‌باشد:
-حذف کامل متغیرهای نامربوط از محیط تجربی مانند حذف عوامل حواس پرتی نمونه‌ها
-همانند کردن نمونه‌ها(matching cases)
-موازنه کردن نمونه‌ها(balancing cases)
-تجزیه وتحلیل کوواریانس (analysis of covariance)
-استفاده از روش اتفاقی یا تصادفی در انتخاب نمونه‌ها(randomizational method)
3 .کنترل شدید متغیرها از طریق کنترل مستقیم صورت می‌گیرد البته با روش تصادفی
4.محقق به دنبال کاهش تاثیر متغیرهای نامربوط وافزایش تاثیر متغیرهای مستقل مد نظرخود بوده وتلاش می‌کند تااشتباهات آماری رابه حداقل برساند
5.نتایج تحقیق باید پاسخگوی سوالات وفرضیه‌ها باشد
6.قابلیت تعمیم نتایج حایز اهمیت است
7.دراین روش تاثیرات متغیرهای مستقل وهمچنین میزان این تاثیر مورد بررسی قرار می‌گیرد
8.به خاطر سختی کنترل تمام متغیرها این روش جزء محدودترین روش‌ها می‌باشد.

نمونه‌هایی از روش تحقیق تجربی:
-بررسی روس تدریس سخنرانی وفعال برمیزان یادگیری درس فارسی
-بررسی استفاده از تمرینات ورزشی در میزان کاهش اضطراب دانش آموزان مدرسه تلاش

8.تحقیق تجربی نیمه حقیقی
دراین روش چون امکان کنترل تمام متغیرها وجود نداشته محقق فقط می‌تواند برخی از متغیرها را کنترل نماید ودرشرایط واقعی اجتماعی به کار می‌رود

هدف از روش تحقیق نیمه تجربی:
نزدیک شدن به تحقیق تجربی حقیقی است اما شرایط اجازه کنترل ودستکاری تمام متغیرها را نمی‌دهد.

ویژگی‌های تحقیق نیمه تجربی:
1.بیشتر مطالعاتی که درزمینه مشکلات ومسایل اجتماعی مانند جرم،آشوب،اعتیاد و...می باشد قابلیت استفاده از این روش رادارا می‌باشند.
2.مهم‌ترین وظیفه محقق،شناسایی عوامل عدم کنترل متغیرها وارزشیابی کیفی وکمی آنان است تا بتواند باارائه آنها تحقطق خودرامستندتر نماید
3.معمولا حتی مطالعات تجربی حقیقی درمورد انسان،بیشتر نیمه تجربی می‌باشد

نمونه‌ای از روش تحقیق نیمه تجربی:
-بررسی تاثیر روتدریس اکتشافی درآموزش علوم دوره ابتدایی مدرسه ایمان

9.تحقیق عملی(ویژه محیط‌های آموزشی)
دراین روش محقق بایدیافته‌هایش راازنظر استفاده عملی در موقعیت محلی ومنطقه‌ای ارزشیابی کند نه درگستره کاربردهای کلی وعمومی
تحقیق عملی یا پژوهش حین عمل به عنوان یکی از ابزارهای بهبود آموزش و تدریس جایگاه خود را به‌سرعت در نظامهای آموزشی بازیافته است. از دلایل گسترش این اندیشه در نظام آموزشی، ناکارآمدی تحقیقات سنتی در پاسخگویی به سوالات اساسی آموزش و پرورش به‌ویژه در سطح کلاسهای درس است. مدتها است که فاصلة بین تحقیقات سنتی و نیازهای معلمان منشاء اعتراض و انتقاد از شیوه‌های موجود تحقیقات آموزشی گردیده است. گرچه باید سهم و نقش این‌گونه تحقیقات را در جای خود محفوظ و محترم شمرد؛ اما بخشی مهم از نیازهای معلمان، اصولاً با روشهای سنتی قابل پاسخگویی نیستند و معلمان باید خود فعالانه در تولید دانش بومی مورد نیاز عمل نمایند. دانشی که قابل کاربرد در موقعیتهای نامعین آموزشی و تدریس توسط آنها می‌باشد. بدیهی است این دسته از فعالیتهای پژوهشی نیز اعتبار مربوط به خود را دارا می‌باشند و نمی‌توان آنها را جایگزین بخش دیگری از تحقیقات نموده پیام اقدام‌پژوهی به پژوهشگران و کارورزان این است که آموزش و پرورش ماهیتی پیچیده و چند وجهی دارد که نمی‌توان نیازهای پژوهشی آن را صرفاً با تکیه بر چند روش ـ به‌ویژه سنتی ـ مرتفع نمود. باید برای بهبود آموزش و تدریس از همه ظرفیتهای پژوهشی از جمله پژوهش در عمل استفاده نمود

هدف روش تحقیق عملی:
هدف اساسی تحقیق عملی، شناسایی، بررسی، تبیین و حل مسأله و مشکل محیط کار و فعالیت‌ است (کلاس درس، مدرسه، ادارات آموزش و پرورش) و از نتایج آن برای حل مسائل خاص در موقعیت‌های معین استفاده می‌شود و پژوهشگر پژوهش خود را شخصاً به مرحله اجرا درمی‌آورد.معلمان و کارکنان علاقه‌مند می‌توانند با بهره‌گیری از این رویکرد به پژوهش بپردازند و به تدوین گزارش مربوط اقدام نمایند.
تفاوت‌های "تحقیق عملی" وپژوهش‌های مرسوم دانشگاهی
پژوهش مرسوم دانشگاهی/اقدام پژوهی
تغییر براساس فرضیه‌های پژوهشگران/تغییر براساس شواهد کلاس درس ومدرسه
نمونه انتخابی مدنظر است/نمونه واقعی مورد نظر است
پژوهش توسط افراد بیرونی وناظر برمساله صورت می‌گیرد وهمیشه حل مساله مدنظر نیست/پژوهش توسط خود معلمان درگیر صورت می‌گیرد وهدف حل مساله است
عدم لزوم به کارگیری یافته‌های پژوهشگر/کاربست فوری نتایج پژوهش
ارزشیابی از کار محققان رامعمولا افراد دیگر انجام می‌دهند/ارزشیابی از تحقیق ویافته‌ها را خود معلمان پس از اقدام به آن انجام می‌دهند
فاصله نظر وعمل در بعضی موارد زیاداست/فاصله نظر وعمل کم است
نتایج در اکثر موارد باید قابل تعمیم وتکرار پذیر باشد/یافته‌ها الزاما قابل تعمیم نیستند
نظر برعمل مقدم است/عمل مقدم برنظر است
پرحجم،کلی ودر مقیاس بزرگ واغلب انتزاعی ومجرد است/مختصر،جزیی ودر مقیاس کوچک عملی است
پژوهش تا حد بسیاری دور از ارزش‌ها وتعلقات خاطر پژوهش گر است/پژوهش مبتنی بر ارزش‌ها وعواطف وذهنیات معلم است
پژوهشگر هر چه به شیوه‌ها وفنون آماری معتبر بپردازد نتایج کارش ارزشمند تر می‌شود/در مراحل وروش‌های تحقیق معلم مقید به مراعات شیوه‌ها وفنون آماری گوناگون وپیچیده نیست
الگوی 8مرحله روش تحقیق عملی(مایکل باسی:1998)

شامل 3پرسش و8مرحله
پرسش اول:در حال حاضر در مدرسه ما چه می‌گذرد؟

مرحله 1
تعریف پرسش ومساله،افراد مورد نظر،کجا وچه زمانی؟

مرحله2
توصیف موقعیت آموزشی،کار مورد انتظار،زیربنای فکری عمل ما

مرحله3
جمع آوری داده‌های ارزیاب،نظر مشارکت کنندگان در این وضعیت
داده‌هایی که می‌تواند در ارزیابی موثر باشد

مرحله4
بررسی ومرور داده‌ها،یافتن تناقض میا آنچه دلخواه ماست وآنچه به نظر می‌رسد اتفاق می‌افتد
پرسش دوم:چه تغییراتی به وجود بیاوریم؟

مرحله 5
ارایه تغییر واصلاحات پیشنهادی
پرسش سوم:وقتی تغییر به وجود می‌آید چه وضعیتی پیش خواهد آمد؟

مرحله6
نظارت برتغییر پیشنهادی،نظارت بر اعمال تغییر پیشنهادی

مرحله7
تحلیل داده‌های ارزیاب،شناخت تغییرات به وجود آمده در اثر تغییر پیشنهادی

مرحله8
مرور وبررسی تغییر،تصمیم گیری برای بعد از این،آیاتغییر ارزش داشت وکافی است یا چرخه دیگری از پژوهش باید صورت
گیرد،نتایج پژوهش راباید با چه معیاری سنجید وبا چه کسی درمیان گذاشت؟

اقدام پژوهی

اقدام پژوهی که در زبان انگلیسی Action Research خوانده می‌شود به معنی پژوهش در عمل است. پژوهش در عمل نوعی از مطالعه و بررسی است که افراد برای تغییر وضعیت نامطلوب و رسیدن به وضعیت نسبتا مطلوب و در نهایت بهسازی کارها در محیط شغلیشان بکار می‌برند.
 مراحل پژوهش در عمل:

 قرار گرفتن در شرایط غیر قابل انتظار و مبهم (درگیر شدن با مسأله)
 اقدام در جهت شناسایی مسأله (جمع آوری اطلاعات پیرامون مسأله و علل احتمالی آن)
 تشخیص راه حل‌های احتمالی و برنامه ریزی برای اجراء
 اجرای هر یک از راه حل‌های احتمالی (اقدام برای رفع مشکل)
 مشاهده و ثبت اطلاعات (گردآوری اطلاعات)
 تجزیه و تحلیل داده‌ها
بررسی نتایج و تشخیص دقیق تر و شفاف تر مسأله در صورت حل نشدن آن
 تشخیص راه حل‌های جدید و شفاف تر و برنامه ریزی برای اجراء این راه حل‌ها (شروع سیکل جدید)این سیکل آن قدر ادامه می‌یابد تا دقیقا منجر به شناسایی و حل مسأله شود. ریز اقدامات انجام شده در هر مرحله باید دقیقا برای تکمیل اطلاعات خود بهره گیری از آن و نقد و بررسی همکاران گزارش شود.
مراحل تهیه طرح اقدام پژوهی:

تنظیم موضوع
مقدمه و بیان مسأله
تعریف و تبیین واژه‌ها برای تفهیم بهتر مسأله
اجرای برنامه
نتیجه گیری
بیان محدودیت‌ها و مشکلات
پیشنهادات
فهرست منابع
تفاوت اقدام پژوهی با پژوهش‌های دانشگاهی:

در اقدام پژوهی تغییرات بر اساس شرایط و قراین شغلی و محیط کار است اما در پژوهش‌های حرفه‌ای تغیرات بر اساس فرضیه مخبرانه شکل می‌گیرد.
در اقدام پژوهی نمونه واقعی مورد نظر است ولی در پژوهش‌های حرفه‌ای نمونه‌ها انتخابی است.
در اقدام پژوهی شخص شاغل و درگیر کار با مسأله درگیر است اما در تحقیق حرفه‌ای پژوهشگران ناظر بر مسأله پژوهش می‌پردازند.
در اقدام پژوهی یافته‌های پژوهشی توسط خود شاغل و درگیر با مسأله به مرحله عمل در می‌آید اما در پژوهش‌های حرفه‌ای پژوهشگر یافته‌ها را به عوامل اجرایی ارائه می‌دهد.
در اقدام پژوهی یافته‌ها پژوهشی توسط خود شاغل و درگیر با مسأله مورد ارزیابی قرار می‌گیرد اما در پژوهش‌های حرفه‌ای و کلان، یافته‌های پژوهشگر را دیگران ارزشیابی می‌کنند.
 زمینه‌های اقدام پژوهی در آموزش و پرورش:

چگونگی تدریس یک مفهوم علمی یا موضوع درسی
کیفیت تولید و نحوه استفاده و بکار گیری وسیله‌های آموزشی جهت انتقال مفهوم یا موضوع خاص
ناهنجاریهای رفتاری
بهبود شرایط اداری و فعالیت‌های اجرایی
شیوه‌های ارزشیابی و امتحانات
روش‌های اداره مدرسه و محیط‌های آموزشی
بخش پژوهش‌های دانش آموزی تبیان، تهیه و تنظیم: نسرین صادقی

مقدمه

فرایند پژوهش یک جست وجوی نظام یافته است. برای نمونه، این گزاره: «چکیده پایان نامه، باید فشرده مطالب، و اندیشه‌های نویی که در پایان نامه طرح شده است را در پنجاه الی سیصد کلمه باز تاباند و دارای ویژگی‌های روانی، گویایی، و جامعیت باشد» و همچنین، این قاعده: «رعایت تعادل کمی و ترتیب منطقی میان بخش‌ها، ضروری است» و نیز این گزاره: «مستند سازی متن، ضروری است» هر کدام، قاعده‌ای شکلی‌اند که رعایت آنها و ده‌ها قاعده دیگر بر هر پژوهشگر، ضروری است.

اجزاء پایان نامه:

1. جلد (Cover):

جلد، نخستین جزء پایان نامه است که در اولین نگاه، به چشم خواننده می‌آید و تصویری اجمالی و کلی از محتوای پایان نامه را باز می‌نماید.

بدین جهت، درج مشخصات کلی پایان نامه در جلد ضروری است. این مشخصات عبارت است از. آرم مرکز عالی آموزشی و پژوهشی، مقطع تحصیلی (دکتری ـ کارشناسی ارشد)، رشته تحصیلی، عنوان، نام استاد راهنما، نام استاد یا استادان مشاور، نام دانشجو (پدید آورنده)، سال تحصیلی، شماره جلد.

بر روی عطف (آن بخش از پایان نامه که دو جلد را بهم پیوند می‌دهد) نیز معمولاً اطلاعات کوتاهی مانند عنوان و پدید آورنده درج می‌گردد.

2. صفحه گشایش (Openinq Page)

صفحه گشایش، صفحه‌ای است که در آن، پدید آورنده، با اقتباس از گشایش کتاب الهی، دستاورد خویش را با نام خداوند بزرگ: «بسم اللّه الرحمن الرحیم» می‌آغازد.

3. صفحه عنوان (Title Page)

صفحه عنوان، صفحه‌ای است که در آن، اطلاعاتی مانند: آرم مرکز عالی آموزشی و پژوهشی، نام دانشکده، مقطع تحصیلی (دکتری، کارشناسی ارشد)، رشته تحصیلی، عنوان، نام استاد راهنما، نام استاد یا استادان مشاور، نام دانشجو (پدید آورنده)، سال تحصیلی، شماره جلد،(در صورتی که پایان نامه بیش از یک جلد باشد) درج می‌گردد. مطالب صفحه عنوان، باید دقیقا مطابق ترتیب مندرج در روی جلد باشد.

4.صفحه سپاسگزاری (Agck Nowledgments Page)

این صفحه غالبا بعد از صفحه عنوان قرار می‌گیرد و متضمن سپاسگزاری و قدردانی پدید آورنده، از کسانی است که به نحوی؛ او رادر مراحل مختلف تحصیلی به ویژه در تهیه و تدوین پایان نامه یا رساله یاری رسانده اند.

5. صفحه اهدا(Dedicalion Page)

این صفحه که غالبا بعد از صفحه سپاسگزاری قرار می‌گیرد، دربردارنده عبارتی است که پدیدآورنده، از طریق آن، اثر و حاصل تلاش خویش را به افرادی که به نحوی حقی بر او دارند، تقدیم می‌کند؛ مانند اولیای بزرگ الهی، استادان، والدین، فرزندان، دوستان و...

6. فهرست مندرجات یا مطالب (Table Of Contents)

فهرست مندرجات یا فهرست مطالب، معمولاً قبل از دیباچه یا مقدمه (Introduction) می‌آید و در بردارنده رئوس مطالب و مباحث پایان نامه است. رئوس مطالب و مباحث، باید دقیقا منطبق با ترتیب عناوین مندرج در متن باشد؛ زیرا فهرست مندرجات، راهنمای محتوای پایان نامه و مدخل ورود به متن و محتوای آن به شمارمی آید. فهرست مندرجات یا مطالب، شامل عناوینی چون: چکیده پایان نامه یا رساله، مقدمه، بخش‌ها، عنوان بخش‌ها، فصل‌ها و عنوان آنها، و عنوان‌های محتویات فصل، که به صورت گفتارها یا شماره گذاری (... و 3 و 2 و 1) نوشته می‌شود. برابر عنوان هربخش، شماره صفحه آغاز، یا محدوده صفحات آن بخش درج می‌گردد. چنانچه زیر فهرست بخش‌ها، یا به تعبیر دیگر، سرفصل‌ها، از یکدیگر فاصله زیادی داشته باشند، بایسته است شماره صفحات تمامی عنوان‌های فرعی بخش، اعم از فصل‌ها و گفتارها، با رعایت فاصله معقول ذکر گردد.

در فهرست، علاوه بر مطالب بالا بعد از آخرین فصل، عنوان‌های نتیجه گیری و پیشنهادها با ذکر شماره (... و 3 و 2 و 1) آورده می‌شود. در نهایت، پیوست‌ها اعم از فهرست پایانی و نمایه‌ها، فهرست منابع و مآخذ، فهرست لغات و اصطلاحات یا واژه نامه، فهرست موضوعی یا نمایه موضوعی، فهرست اسامی یا اعلام، با ذکر صفحه نوشته می‌شود.

در نگارش پایان نامه و رساله به صفحاتی نظیر صفحه عنوان، صفحه سپاسگزاری، فهرست مندرجات یا مطالب، صفحات فرعی گفته می‌شود. و شماره آنها با حروف ابجد (الف، ب، ج و...) مشخص می‌گردد؛ ولی بقیه صفحات که محتوا و متن پایان نامه را شکل می‌دهند، صفحات اصلی نامیده می‌شوند و با اعداد (... و 3 و 2 و 1) شماره گذاری می‌شوند.

نمونه فهرست مطالب(1):

عنوان صفحه

گشایش الف

عنوان ب

سپاسگزاریج

اهداد

چکیدهد

فهرست مندرجاته

مقدمهو

بخش اول: مفهوم و قلمرو مسئولیت 1

فصل اول: مفهوم مسئولیت مدنی 10

گفتار نخست: تعریف مسئولیت مدنی

گفتار دوم: مسئولیت مدنی و اخلاقی

فصل دوم: قلمرو مسئولیت مدنی20

گفتار نخست: تمییز مسئولیت قراردادی و قهری

گفتار دوم: وحدت یا تعدد مسئولیت قراردادی

بخش دوم: مبانی و منابع مسئولیت

فصل اول: مبانی و منابع مسئولیت در فقه70

گفتار نخست: قاعده لاضرر

گفتار دوم: قاعده اتلاف

گفتار سوم: قاعده سببیت

گفتار چهارم: ضمان ید

گفتار پنجم: ضمان غرور

فصل دوم: مبانی مسئولیت از لحاظ نظری120

گفتار نخست: نظریه تقصیر

گفتار دوم: نظریه ایجاد خطر

گفتار سوم: نظریه مختلط

گفتار چهار: نظریه تضمین حق

پیوست‌ها 1350

مآخذ365

«نمونه فهرست مندرجات (2):

عنوان صفحه

صفحه گشایش الف

عنوان ب

سپاسگزاری ج

اهداد

چکیدهه

فهرست مندرجات و

پیشگفتارز

بخش اول: مقدمه 1

فصل اول: دامنه و هدف 10

فصل دوم: تعاریف15

فصل سوم :روش‌ها و مسائل 35

فصل چهارم: تاریخچه مسئله60

....................................................................................................................................

پیوست‌ها 258

مآخذ268

تذکر: حذف بخش و عنوان آن و آوردن فصل و عنوان آن به جای بخش نیز امری پذیرفته شده است. بنا بر این، فهرست مطالب می‌تواند شامل سر فصل‌های اصلی و فرعی باشد. که نمونه آن به قرار صفحه بعد است:

7. چکیده(Abstract)

چکیده، خلاصه یا فشرده مطالب، یا انتخاب اطلاعات نو و تازه یک اثر علمی است. چکیده پایان نامه، یافته‌های مهم و کاربردهای دامنه موضوع را در پایان نامه برای خواننده بازگو می‌کند. و به نکات مهم دیگری چون روش به کار گرفته شده در پژوهش اشارت دارد. حجم یک چکیده، تابع متن پایان نامه است؛ بااین حال، چکیده علاوه بر رعایت نهایت ایجاز و اختصار (تقریبا پنجاه تا سیصد کلمه) باید روان، رسا و گویا باشد. معمولاً چکیده پایان نامه یا رساله به زبان انگلیسی نیزدر آخر آن درج می‌گردد. در نوشتن چکیده، پدیدآورند می‌تواند از دید شخص دیگر، نوشته پژوهشی خود را توصیف کند (چکیده راهنما)، یا از زبان خود پدیدآورنده متن، سخن بگوید (چکیده تمام نما). هم چنین، پدیدآور می‌تواند در بخشی از چکیده، اززبان شخص دیگر و در بخش دیگر، اززبان خود، محتوا و نتایج متن را بازگو نماید(چکیده مختلط).

نمونه چکیده پژوهش:

این پژوهش، ویژگی‌های نرم افزاری کتابخانه‌ای در حوزه فراهم آوری، سازماندهی و ذخیره سازی، ارائه و اشاعه اطلاعات را در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی بررسی کرده،و آن را با نرم افزارهای به کار گرفته شده در کتابخانه‌های دیگر مقایسه می‌نماید. هدف این پژوهش، شناخت مطلوبیت‌ها در این زمینه و پیشنهاد به کارگیری آن در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی می‌باشد.

پژوهشگر پس از بیان سیر تحول نرم افزارهای کتابخانه ایی که براساس برنامه CDS-ISIS تهیه شده است، به دلیل کاربرد گسترده دو نرم افزار کتابخانه‌ای پارس آذرخش و نوسا در سطح کتابخانه‌های کشور قابلیت‌های این دو را با نرم افزار کتابخانه آستان قدس رضوی مقایسه می‌کند و هم چنین ویژگی‌های مطلوب یک نرم افزار خوب کتابخانه‌ای را نیز بررسی می‌نماید.

روش این پژوهش، پیمایشی است که با استفاده از پرسشنامه‌های تکمیل شده توسط استفاده کنندگان نرم افزارهای فوق، اطلاعات لازم، گردآوری و ارائه شده است. هم چنین، جهت تکمیل اطلاعات، از روش مورد پژوهی درباره نرم افزارهای فوق نیز استفاده شده است. در ادامه، ضمن مقایسه امتیازات اختصاص داده شده به هر یک از این سه نرم افزار، نتیجه نهایی مشخص گردیده است. در پایان نیز به دلیل ویژگی‌های مطلوب برنامه جامع کتابخانه پارس آذرخش، به کارگیری آن در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی پیشنهاد شده است.

8. مقدمه یا دیباچه (Introduction)

مقدمه آن بخش از پایان نامه یا رساله است که پدیدآور با طرح صورت مسئله تحقیق، انگیزه‌های خود را از برگزیدن آن، برای پژوهش در پایان نامه بیان می‌کند و با مقایسه با پژوهش‌های مشابه، «محدوده» یا قالب پژوهش خود را ارائه می‌دهد، و با تبیین اهداف خود، زمینه‌های ذهنی لازم را در مطالعه کننده، برای ورود به مباحث اصلی متن، فراهم می‌آورد.

او با یادآوری روش تحقیق خود در جمع آوری اطلاعات و نتیجه گیری از آن، اطمینان لازم را به خواننده می‌بخشد. در برخی از پژوهش‌ها، مقدمه، باعنوان بخش اول آورده می‌شود؛ در این صورت، شایسته است مقدمه جزء نخستین متن به شمار آید. هرگاه حجم بخش مقدماتی، از بخش‌های اصلی دیگر کمتر باشد، می‌توان آنرا با عنوان «مقدمه» ذکر کرد، و اجزای دیگر متن را با آوردن بخش و عنوان آن متمایز ساخت. چنانچه مقدمه به صورت یک بخش مستقل آورده شود، آوردن پیشگفتار -"Preface Foreword"که متضمن انگیزه‌های دانشجو در گزینش موضوع پژوهش و محدودیت‌ها و موانع آن است- بایسته می‌باشد.

9. متن (Text)

متن، قسمت اصلی پایان نامه و بیانگر عنوان و محتوای آن است. مباحث متن، باید کاملاً بر اساس نظم معرفی شده در فهرست مطالب آورده شود. صفحات مربوط به متن متناسب با مباحث می‌تواند شامل: عکس، تصویر، جدول و نمودار باشد. در اولین صفحه متن، نام بخش اول و عنوان آن نوشته می‌شود. بخش اول که معمولاً از آن به کلیات تعبیر می‌شود، متضمن مباحث مربوط به مبادی تصوری و پیشینه تاریخی عنوان تحقیق است. از این روی، در این بخش، درکنار بیان مسئله تحقیق، از ضرورت، هدف، پیشینه، فرضیه، روش، قلمرو و محدودیت‌های تحقیق بحث می‌شود. هر بخش را می‌توان متناسب با مباحث، به چند فصل و هر فصل را به چند گفتار تقسیم نمود. عناوین مندرج در بخش‌ها، باید کاملاً مربوط به عنوان اصلی پایان نامه و در نتیجه عناوین مندرج در فصل‌ها، گفتارها و زیر عنوان‌های گفتارها، باید دقیقا زیر فهرست عنوان‌های اصلی خود باشند. در انتهای هر بخش، نتیجه، یا نتایج، یا پیشنهادها نوشته می‌شود. آوردن نتیجه گیری و پیشنهادها به صورت بخش مستقل نیز پذیرفته است. براساس نظم منطقی و مقبول، بعد از متن پایان نامه، چکیده پایان نامه و سپس فهرست‌ها به عنوان متمم متن می‌آید.

10. فهرست منابع و مآخذ(Bibliography References)

فهرست منابع و مآخذ، مانند دیگر فهرست‌ها گرچه جزء بخش اصلی پایان نامه (متن) به شمار نمی‌آید، ولی در پایان نامه جایگاهی ویژه دارد و بیانگر تعهد پدیدآور، به رعایت اصول اخلاقی و قواعد حقوقی پژوهش است. فهرست منابع، در بردارنده عناوین منابع و مآخذی است که پدیدآور، در تهیه اثر خود از آنها بهره جسته است. ترکیب‌ها و کلمه‌هایی چون فهرست منابع، مآخذ، مصادر، یادداشت‌ها، کتابنامه و کتابشناسی، معرف چنین فهرستی است.

فهرست منابع باید بر اساس حروف الفبا تهیه شود. اگر منابع، زیاد باشند می‌توان آنها را با توجه به ویژگی‌های کتاب شناختی نظیر کتاب‌ها، مقالات و نسخه‌های خطی یا با عنایت به انواع زبان‌ها مثل زبان فارسی، عربی، انگلیسی، فرانسه، یا به اعتبار علوم، مانند فقه، حقوق، و فلسفه متمایز نمود. در هر صورت، منابع مندرج در ذیل هر یک از این ویژگی‌ها باید بر اساس حروف الفبا تنظیم شوند.

فهرست منابع یک پایان نامه در موضوع حقوق تعهدات، با عنایت به انواع زبان‌ها می‌تواند به قرار زیر باشد.

نمونه کتابنامه:

1. به زبان فارسی

ـ امامی، سید حسن، حقوق مدنی، ج 1 و 2، تهران، چاپ هفتم، 1368.

ـ جعفری لنگرودی، محمد جعفر، حقوق تعهدات، ج 1، تهران 1355.

ـ صفائی، سید حسین، دوره مقدماتی حقوق مدنی، ج 2، تعهدات و قراردادها، تهران، 1351.

2.به زبان عربی

ـ حکیم، عبدالمجید، الموجز فی شرح القانون المدنی، چاپ دوم، بغداد، 1967.

ـ رستم باز لبنانی «سلیم»، شرح المجله، چاپ سوم، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی.

سهنوری، عبدالرزاق احمد،الوسیط فی شرح القانون المدنی، ج 1 و 2 نظریة الالتزام بوجه عام، قاهره، 1952، افست در بیروت، دار احیاء التراث العربی.

3. به زبان انگلیسی

Anson. - Law of Co ntract, 24 thed. by A.G. Guest. Oxford 1975.

Blak (Henry) . Law Dictionary, 4 thed. West Publishing co. 1968.

Calamari and perillo. - The Law of Contracts. 2th ed. West Publisning co. 1972. Cheshire and Fifoot. - The Law of Contract, 8thed . by. M. P. Furmston, London, 1972.

Dawson and Harvy. - Contracts and Contract remedies, Cases and Materials, University Casebook Series, second ed. the Foundation Press, Inc. 1969.

Fuller and Eisenberg. Basic Contract 3th ed. American Casebook Series, west Publishing Co. 1972.

11. فهرست لغات و اصطلاحات یا واژه نامه (Glossary)

در این فهرست، لیست کلمات و اصطلاحات تخصصی استعمال شده در متن پایان نامه، و معادل‌های آنها به صورت الفبایی آورده می‌شود. معمولاً واژه نامه از زبانی دیگر به فارسی یا به عکس، تهیه می‌گردد.

لازم به یادآوری است که اصطلاحاتی در واژه نامه آورده می‌شود که به صورت پانویس در ذیل صفحه یا صفحات متن به کار رفته باشد و معادل سازی باید متناسب با معنای بکار گرفته شده در متن انجام پذیرد.

نمونه واژه نامه انگلیسی به فارسی:

چکیدهAbstract

صفحه سپاسگزاری Acknowledgments Page

فهرست منابع و مآخذBibliography References

جلدCover

صفحه اهداDedication Page

پانویسFootnote

فهرست لغات و اصطلاحات واژه نامهGlossary

مقدمه یا دیباچهIntroduction

صفحه گشایشOpening page

پیشگفتارPreface, Foreword

فهرست اعلام یا نمایه نامهاPropername Index or Name Index

عطف یا شیرازهSpinc

فهرست راهنما یا نمایه موضوعیSubgect Indext

فهرست مندرجات یا مطالبTable of contents

فهرست تصویرها، جداول، نقشه‌هاTable of illust0rations, maps and tables

متنText

صفحه عنوانTitle Page

نمونه واژه نامه فارسی به انگلیسی:

پانویس Footnote

پیشگفتارPreface, Foreword

جلدCover

چکیدهAbstract

صفحه اهداDedication Page

صفحه سپاسگزاریAcknowledgments Page

صفحه عنوانTitle Page

صفحه گشایشOpening page

عطف یا شیرازهSpinc

فهرست اعلام یا نمایه نام‌هاPropername Index or Name Index Spinc

فهرست تصویرها، جداول، نقشه‌هاTable of illust0rations, maps and tables

فهرست راهنما یا نمایه موضوعی Subgect Indext

فهرست لغات و اصطلاحات واژه نامه Glossary

فهرست منابع و مآخدBibliography References

فهرست مندرجات یا مطالب Table of contents

متنText

مقدمه یا دیباچه Introduction

12. فهرست راهنما یا نمایه موضوعی (Subject Index)

به فهرست الفبایی مطالب مهمی که در متن پایان نامه در باره آنها سخن گفته شده است، نمایه اطلاق می‌گردد. در نمایه باید در برابر هر شناسه یا کلید واژه، شماره صفحه یا صفحات مربوط به آن، آورده شود. نمایه، خواننده پایان نامه را قادر می‌سازد تا به آسانی و در کمترین زمان ممکن، به مطالب جزئی متن، دست پیدا کند.

نمونه فهرست راهنما:

13.فهرست اعلام یا نمایه نام‌ها (Proper name Index or Name Index)

فهرست اعلام، فهرست الفبایی نام‌های خاص است که در متن پایان نامه ذکر شده اند. این نام‌ها ممکن است نام افراد، اماکن و قبایل یا حتی اشیاء باشد. شماره‌های مقابل اسامی در فهرست اعلام، خواننده را به صفحه یا صفحات مورد نظر در متن ارجاع می‌دهد.

نمونه فهرست اعلام

14. فهرست تصویرها، جدول‌ها، نقشه‌ها(Table of Illustrations, maps and tables)

در پایان برخی پایان نامه‌ها، فهرست‌هایی از عکس‌ها، تصویرها، جدول‌ها و نقشه‌های مندرج در متن تهیه می‌شود تا خواننده بتواند به سرعت به آنها دست پیدا کند. این فهرست در صورتی تهیه می‌شود که تعداد آنها نسبتا زیاد باشد. این فهرست‌ها باید پس از آنکه زیر فهرستی واحد با عنوان اصلی فهرست تصاویر آورده شدند، با سرفصل‌های فرعی، چون: عکس‌ها، و نقشه‌ها از هم جدا کرد.

نمونه فهرست تصاویر

عنوان صفحه

1 . نخستین دستگاه رایانه 85

2 . نمونه‌هایی از رایانه‌های نسل 2 87

3 . نمونه‌ای از رایانه نسل 3 88

4 . نمونه‌ای از رایانه نسل 4 89

5 . نمونه‌ای از رایانه نسل 5 90

همچنین می‌توان با توجه به نوع تصویر، برای هر یک از آنها فهرست مستقل تهیه نمود.

نمونه فهرست جدول‌ها

عنوان صفحه

1. تعداد و تیراژ روزنامه‌های کشور120

2. آمار مربوط به چاپخانه‌های بزرگ کشور123

3. مصرف کل و مصرف سرانه کاغذ125

15. پانویسFootnot))

پانویس، یکی از مهم‌ترین روش‌های مستندسازی پژوهش است و اعتبار هر پایان نامه یا رساله یا هر تحقیقی دیگر، منوط به آن است. از این روی، باید پانویس را از ضروریات هر پایان نامه به شمار آورد. پانویس، ارجاع یا اظهار نظر پدیدآورنده متن در حاشیه آن است که معمولاً در پایان نامه‌ها در پایین صفحات درج می‌شود؛ با این حال، آوردن پانویس در انتهای بخش‌ها نیز پذیرفته است. شماره هر پانویس در متن و پایین صفحه یا پایان هر بخش نوشته می‌شود.

پانویس‌ها را با اعتبار اطلاعاتی که ارائه می‌دهند، یا نقشی که ایفاء می‌کنند به 3 دسته توضیحی، ارجاعی و مختلط تقسیم بندی نموده اند.

الف) پانویس توضیحی:

پانویس توضیحی در حقیقت، معادل اصطلاحاتی به زبان یا زبان‌های دیگر، یا شرح یک اصطلاح پیچیده، یا توضیح یک پدیده، یا نقد نویسنده بر یک مطلب است.

ب) پانویس ارجاعی:

پانویس ارجاعی، در بر دارنده اطلاعات کامل کتاب شناختی منابع و مآخذی است که پدیدآورنده، متن را با مراجعه به آنها نوشته است. اطلاعات کامل کتابشناختی به ترتیب، عبارت است از:

1.نام و نام خانوادگی پدیدآورنده یا پدیدآورنده‌ها؛

2.عنوان کتاب؛

3.نام مترجم، مصحِّح، گردآورنده با آوردن کلماتی چون: ترجمه، گردآوری، با تصحیح، به کوشش، به اهتمام؛

4. محل نشر؛

5. نام اصلی ناشر؛

6.تاریخ نشر؛

7.نوبت چاپ؛

8.شماره جلد؛

9.شماره صفحه.

مثال: کارل ریموند پوپر، منطق اکتشاف علمی، ترجمه احمد آرام، تهران، سروش، 1370، چاپ اول، ص 50.

در صورتی که منابع استفاده شده، یک نشریه علمی و پژوهشی باشد، اطلاعات پانویس ارجاعی عبارت است از:

1. نام و نام خانوادگی پدیدآورنده یا پدیدآورنده‌ها؛

2.عنوان مقاله؛

3. نام مترجم؛

4. نام نشریه؛

5. شماره دوره یا سال؛

6. تاریخ دوره یا سال یا شماره نشریه؛

7. شماره صفحه؛

مثال:

سید ابولقاسم نقیبی،بیمه از دیدگاه حقوق تعهدات، رهنمون 2 و 3، پاییز و زمستان 1371، ص 139.

پانویس ارجاعی و فهرست مآخذ

پانویس ارجاعی، شباهت زیادی به فهرست مآخذ دارد. اما فرق‌هایی هم با آن دارد که عبارت است از: ترتیب معکوس نام و نام خانوادگی، عدم ذکر شماره صفحه، و نوع نقطه گذاری در فهرست مآخذ.

نمونه‌هایی از پانویس و فهرست مآخذ:

الف) کتاب:

1. با یک پدید آورنده:

پانویس:محمد حسین طباطبائی، بدایه الحکمه، قم، مؤسسة النشر الاسلامی؛1364، ص 160.

فهرست مآخذ:طباطبائی، محمد حسین، بدایه الحکمه، قم، موسسه النشر الاسلامی، 1364.

2. با دو پدید آورنده:

پانویس:سید حسین صفائی و اسداللّه امامی، حقوق خانواده، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1369، ص 163.

فهرست مآخذ:صفائی، سید حسین، امامی، اسداللّه، حقوق خانواده، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1369.

3. با بیش از دو پدید آورنده:

پانویس:نادر مردانی، علی حاتمی، محمد جواد بهشتی، و علیرضا حبیب آگهی، آیین دادرسی مدنی، تهران، نشر یلدا، 1372، ص 145.

فهرست مآخذ:مردانی، نادر؛ حاتمی، علی اصغر؛بهشتی، محمد جواد؛و حبیب آگهی، علیرضا. آیین دادرسی مدنی، تهران، نشر....؟، 1372.

4. ترجمه یا اثر:

پانویس: رنه داوید، نظام‌های بزرگ حقوقی معاصر، ترجمه حسین صفائی، محمد آشوری، عزت اللّه عراقی، تهران، مرکز دانشگاهی، 1369، ص 60.

فهرست مآخذ:داوید، رنه، نظام‌های بزرگ حقوقی، ترجمه حسین صفائی، محمد آشوری، عزت اللّه عراقی، تهران، مرکز دانشگاهی، 1369.

5. کتاب چند جلدی با عنوانی عام و عنوان‌هایی خاص هر جلد:

پانویس:ویل دورانت، تاریخ تمدن، ج 1: مشرق زمین: گاهواره تمدن، ترجمه احمد آرام و دیگران، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1365، ص 125.

فهرست مآخذ: دورانت، ویل. تاریخ تمدن، ج 1: مشرق زمین: گاهواره تمدن، ترجمه احمد آرام و دیگران، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1365.

ب) مقاله نشریه

پانویس: سید حسین صفائی، محدودیت‌های مربوط به حقوق مالی بیگانگان در قوانین ایران، مجله حقوقی، 11، پاییز 1368، ص 73.

فهرست مآخذ: صفائی، سید حسین، محدودیت‌های مربوط به حقوق مالی بیگانگان در قوانین ایران، مجله حقوقی، 11، پاییز 1368، صص 73 ـ 96.

ج) مقاله دایرة المعارف:

پانویس: علی بهرامیان، ابو مخنف، دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج 6، ص 213.

فهرست مآخذ:بهرامیان، علی. «ابو مخنف». دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج 6، ص 213 ـ 220.

5) پایان نامه

پانویس:فاطمه رحمتی زاویه، تلقی ابن عربی از مسئله ولایت، پایان نامه کارشناسی ارشد فلسفه و حکمت اسلامی، مدرسه عالی شهید مطهری، 1370،ص 183.

فهرست مآخذ:رحمتی زاویه، فاطمه، تلقی ابن عربی از مسئله ولایت پایان نامه کارشناسی ارشد فلسفه و حکمت اسلامی، مدرسه عالی شهید مطهری، 1370.

ه) مصاحبه

پانویس: گفتگو با حسن حنفی، فلسفه در جهان عرب، کیهان اندیشه، 83 (فروردین، اردیبهشت 1378): ص 20.

فهرست مآخذ: گفتگو با حسن حنفی، فلسفه در جهان عرب، کیهان اندیشه، 83 (فروردین، اردیبهشت 1378)، صص 12ـ 20.

و) نقل در نقل:

پانویس: غلامرضا ورهرام، تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران در عصر زند، تهران، معین، 1366، ص 25، نقل از: سوهارفورد جونز، آخرین روزهای لطفعلی خان زند، ترجمه هما ناطق، جان گرنی، تهران: امیرکبیر، 1356.

فهرست مآخذ: ورهرام، غلامرضا، تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران در عصر زند. تهران، معین، 1366، نقل از: جونز، سرهارفورد، آخرین روزهای لطفعلی خان زند، ترجمه هما ناطق، جان گرنی، تهران، امیر کبیر، 1356.

برخی از نویسندگان، به جای مستند سازی در پایین صفحه، مآخذ را در داخل متن ارایه می‌دهند که اصطلاحا به آن ارجاع درون متنی گفته می‌شود. این شیوه از مستند سازی از تکرار مآخذ در کتابنامه جلوگیری می‌نماید. در این روش مشخصاتی چون (نام خانوادگی پدید آورنده، اثر، سال چاپ، شماره صفحه) به ترتیب، در داخل کمانک آورده می‌شود. برای نمونه، نوشته می‌شود( بهمن آقائی، فرهنگ حقوقی، 1378، ص 140).

تذکرات مهم در زمینه پانویسی ارجاعی

1.چنانچه پدیدآورنده بیش از سه نفر باشد، نام نخستین فردی که در صفحه عنوان کتاب یا ابتدای مقاله ذکر شده، درج می‌گردد و پس از گذاشتن ویرگول، عبارت «و دیگران» آورده می‌شود.
2.چنانچه پدیدآورندگان دو یا سه نفر باشند، با «و» یا ویرگول و «و» پشت سر هم آورده می‌شود.
3.چنانچه پدیدآورنده شخص حقوقی باشد، به جای مولف، نام شخصیت حقوقی آورده می‌شود.
4.عنوان، لقب، مرتبه علمی یا رسمی پدیدآورنده نباید در پانویس ذکر گردد.
5.چنانچه در یک پانویس، به بیشتر از یک منبع ارجاع داده شود، باید منابع به دنبال یکدیگر آورده شود و هر منبع با نقطه ویرگول (؛)از منبع دیگر جدا شود.
6.تمامی اطلاعات کتابشناختی باید در همان صفحهای که درج مشخصّات، آغاز شده است به انجام برسد. ( نباید بخشی از اطلاعات کتابشناختی در صفحه دیگر درج شود).
7. چنانچه در پانویسی به دو یا چند اثر از یک نویسنده ارجاع داده شود، از نقطه ویرگول (؛) و واژه «همو» استفاده می‌گردد.
8. چنانچه به منبعی برای بار دوم یا بیشتر ارجاع شود و ارجاع دیگری میان آنها قرار نگیرد، از واژه «همان» و ذکر شماره صفحه استفاده می‌گردد.
9.چنانچه از همان متن و همان صفحه، برای بار دوم یا بیشتر استفاده شود، آوردن واژه «همانجا» کفایت می‌کند.
10.چنانچه نام پدیدآورنده در صفحه عنوان مآخذ، به صورت مستعار آمده باشد، در پانویس نام حقیقی او آورده می‌شود ونام مستعار بعد از آن در داخل قلاب [ ] می‌آید.
11.چنانچه نام پدیدآورنده کتاب، مجهول باشد، پانویسی با عنوان کتاب آغاز می‌گردد.
12.چنانچه نام مستعار پدیدآورنده از نام حقیقی او مشهورتر باشد، ذکر نام حقیقی او لازم نیست.
13.چنانچه یک فرد، هم گردآورنده و هم مترجم باشد، عبارت گردآوری و ترجمه قبل از نام او، آورده می‌شود.
14.چنانچه در کتاب، محل نشر ذکر نشده باشد، عبارت «بی جا» در داخل [ ] آورده می‌شود و اگر نام ناشر در صفحه عنوان یا صفحه حقوق مولف ذکر نشده باشد، به جای آن عبارت «بی نا» در داخل قلاب [ ] ذکر می‌گردد.
15.چنانچه کتاب بیش از یک ناشر داشته باشد، نام همه آنها ذکر می‌گردد.
16. چنانچه نام ناشر در غیر صفحه عنوان و صفحه حقوق مؤلف بیاید، داخل قلاب [ ]ذکر می‌گردد.
17.چنانچه نام ناشر و پدیدآورنده یکی باشد، با ذکر نام پدیدآورنده نیازی به آوردن عنوان ناشر نیست.
18.چنانچه تاریخ نشر منبع، در صفحه عنوان یا صفحه حقوق مولف ذکر نگردد و از متن کتاب نیز به دست نیاید، عبارت «بی تا»در داخل قلاب [ ]نوشته می‌شود، ولی اگر تاریخ نشر از منبع دیگر به دست آید، در داخل قلاب آورد می‌شود.
19. چنانچه کتابی در دست چاپ باشد، در محل تاریخ، عبارت در « زیر چاپ» ذکر می‌گردد.
20.چنانچه ارجاع به یک منبع، بیش از یک صفحه باشد، محدوده صفحات با خط فاصله، بین شماره صفحه نخستین و شماره آخرین صفحه، مشخص می‌گردد: صص 240 ـ 245.
21. چنانچه جلدهای یک کتاب با عناوینی چون جزوه، دفتر، سلسله و مانند آن مشخص شده باشد، همان عناوین، آورده می‌شود (جزوه 5، دفتر هشتم، سلسله 4).
22. در دست نوشته (نسخه خطی) چون صفحات، شماره ندارند، با استفاده از شماره ورق، یا برگ، و کلمات «رو» و «پشت» ارجاع داده می‌شود، مانند: ورق 45 رو، برگ 40 پشت.
23. در منابع ادواری چنانچه سالانه باشند، نام سال (1378) و اگر ششماهه باشد، نام دو فصل (بهار و تابستان 1378) و اگر فصلنامه باشد، نام فصل (بهار 1378) و اگر دو ماهه باشد، نام دو ماه ( مرداد و شهریور 1378) و اگر ماهانه باشد نام ماه (شهریور 1378) نیز آورده می‌شود.
24.در پانویس ارجاعی متون مقدس، نام متن مقدس و نام یا شماره سوره، و کلمه و آیه و شماره آن، یا شماره آن به تنهایی آورده می‌شود. مانند:
قرآن، حمد، 3
قرآن، حمد: 3
قرآن، 1: 3

ج) «پانویس مختلط»

سومین نوع پانویسی است. این نوع پانویسی، همانگونه که از نام آن پیداست، ترکیبی از پانویسی توضیحی و ارجاعی است و معمولاً در موردی آورده می‌شود که توضیح پانویس از منبع دیگر گرفته شده باشد بدین روی، اطلاعات کتابشناختی آن در داخل پرانتز آورده می‌شود.

روش تحقیق علی- مقایسه‌ای
تحقیق علی - مقایسه‌ای به تحقیقاتی اطلاق می‌شود که در آنها پژوهشگر با توجه به متغیر وابسته به بررسی علل احتمالی وقع آن می‌پردازد. این نوع تحقیقات به علت آنکه برخی از متغیرها خصیصه‌ای بود و قابل دستکاری می‌باشند (مانند جنسیت) و اگر قابل دستکاری باشند این دستکاری غیر اخلاقی و غیر انسانی است؟ مورد توجه قرار گرفته‌اند.

نگاه اجمالی
در تحقیقات علی - مقایسه‌ای مهمترین موضوع کنترل متغیرها می‌باشد و به علت آنکه هم متغیر مستقل و هم متغیر وابسته پس از وقوع مورد بررسی قرار می‌گیرند، امکان کنترل دقیق وجود ندارد و محقق به شیوه‌هایی از قبیل همتا سازی، تحلیل کواریانس، ایجاد گروههای همگن و استفاده از متغیرهای مزاحم به عنوان متغیر تبدیل کننده می‌تواند کنترل جزئی را اعمال کند. اگر طرف دیگر در تفسیر نتایج این تحقیقات باید شرطهایی را نیز رعایت کرد.
طرح تحقیق علی - مقایسه‌ای
در تحقیق علی - مقایسه‌ای هدف این است که از معلول (متغیر وابسته) به علت احتمالی (متغیر مستقل) برسیم و بدین لحاظ این تحقیق گذشته نگر می‌باشد. این طرح تحقیق زمانی مورد استفاده قرار می‌گیرد که تغییر مستقل به دلیل خصیصه‌ای بودن یا غیر اخلاقی و غیر انسانی بودن غیر قابل دستکاری است و محقق می‌خواهد با مطالعه متغیر وابسته (معلول) به متغیرهای مستقل تار گذار (علت) دست یابد.

یک مثال از نوع طرح تحقیق مربوط به مطالعه علل شکست یا پیشرفت تحصیلی دانش آموزان می‌باشد. و با توجه به آن که نمی‌توان با استفاده از طرحهای آزمایشی شکست تحصیلی آزمودنی را فراهم آورد (جنبه غیر اخلاقی و غیر انسانی بودن برخی تحقیقات) محقق مجبور است تعدادی از دانش آموزانی که قبلا دچار شکست تحصیلی شده‌اند را انتخاب کند و سپس با مقایسه‌ای آنها با یک گروه دیگر که در تحصیل موفق هستند با شناسایی علل احتمالی شکست دانش آموزان در تحصیل اقدام کند.
کنترل در تحقیقات علی - مقایسه‌ای
یکی از مهمترین موضوعات در تحقیقات علی - مقایسه‌ای کنترل متغیرها برای رسیدن نتایج متغیر است و امکان این کنترل در تحقیقات علی - مقایسه‌ای به علت وقوع متغیرها در گذشته بسیار ناچیز است. به خصوص کنترل متغیرهای مزاحم از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، چرا که ممکن است باعث نتایج غیر واقعی شوند و به همین علت در تفسیر نتایج تحقیق علی - مقایسه‌ای باید احتیاط کرد.
روشهای کنترل در تحقیقات علی - مقایسه‌ای
همتا سازی
در همتا سازی فرض بر این است که عوامل مرتبط با متغیر وابسته شناخته شده است. به عبارت دیگر محقق فرض می‌کند که انواع متغیرهایی را که بر متغیر وابسته تاثیر می‌گذارد را می‌شمارد و سپس بر اساس این شناخت اقدام به همتا سازی گروه اول با گروه دوم بر اساس این متغیرها می‌نماید. هدف او از این همتا سازی این است که تفاوت بین گروه اول با گروه دوم توسط یک یا چند متغیر که نقش اصلی را در تحقیق دارند، تبیین شود.

به عنوان مثال محققی که می‌خواهد علل شکست تحصیلی را مطالعه کند، باید افراد دومش (دانش آموزان موفق) را بر اساس ویژگیهای گروه اولش (دانش آموزان ناموفق در تحصیل) انتخاب کند و بنابراین محقق ممکن است مجبور شود متغیرهایی از قبیل سن، جنس، عوامل اجتماعی، فرهنگی، خانوادگی و ... را به روش همتا سازی کنترل کند تا تفاوت بین گروه اول و دوم فقط در موفق و ناموفق بودن در تحصیل باشد. به همین ترتیب اگر مضربی از یکی از گروهها از تحقیق کنار رود باید فرد همتا شده با او نیز در گروه گذاشته شود و این ممکن است باعث کاهش تعداد نمونه شو. با این وجود همتا سازی روش مطمئن و علمی تری برای کنترل متغیرها می‌باشد.
تحلیل کواریانس
در تحقیقات تمام آزمایشی استفاده از کواریانس شیوه مناسبی برای افزایش دقت و کنترل متغیرهای ناخواسته (مزاحم) است. این تحلیل در تحقیق علی - مقایسه‌ای نیز امکان کاربرد دارد، ولی در بعضی موارد تحلیل کواریانس در این روش تحقیق تفاوت اولیه را کم و موارد دیگر تفاوت اولیه را زیاد می‌کند؛ زیرا به علت تصادفی نبودن گروهها، کنترل یک متغیر ممکن است موجب ناهمگن تر شدن گروهها از لحاظ سایر متغیرها شود.
ایجاد گروههای همگن
در این روش گروهها از لحاظ متغیر خاصی همگن می‌شوند برای مثال محقق ممکن است فقط یک جنس را برای تحقیق انتخاب کند و یا افراد را از لحاظ بهره هوشی همگن نماید. مشکل این شیوه آن است که همگن کردن گروهها از لحاظ یک متغیر لزوما به معنی همگن شدن گروه از لحاظ متغیرهای دیگر نیست.
استفاده از متغیر مزاحم به عنوان متغیر تعدیل کننده
در این روش به جای حذف متغیرهای مزاحم آن را وارد طرح تحقیق کرد و اثر آن را به عنوان یک متغیر مستقل دوم (تعدیل کننده) مورد بررسی قرار می‌دهند. مشکل این روش آن است که همواره مطمئن نیستیم که کدام متغیر باید وارد طرح تحقیق شود.
تفسیر تحقیقات علی - مقایسه‌ای
با توجه مشکلاتی که در کنترل متغیرها در تحقیق علی - مقایسه‌ای وجود دارد تفسیر نتایج این روش تحقیق باید با احتیاط انجام شود. یک تحقیق علی - مقایسه‌ای با این هدف انجام می‌شود که با مقایسه گروهها یک رابطه علی (علت) بین آنها برقرار شود. برای مثال محققی که علل شکست تحصیلی را بررسی کرده است ممکن است اینطو نتیجه گیری کند که: "دانش آموزان به این علت در تحصیل شکست می‌خورند که... ."؛ اما برای یک رابطه علی سه شرط وجود دارد.

شرط اول آن است که بین مستقل و وابسته یک رابطه آماری برقرار باشد. یعنی بتوان تغییرات همزمان متغیر وابسته و مستقل را مشاهده کرد. در برخی موارد یک متغیر سوم (متغیر واسطه‌ای) سبب همبستگی بین متغیرهای مستقل و وابسته می‌شود و حذف این متغیر باعث عدم رابطه بین متغیرها می‌شود. شرط دوم بر این نکته تاکید دارد که متغیر مستقل (X) باید قبل از متغیر وابسته (Y) به وقوع پیوسته باشد. بدین معنی که متغیر مستقل نسبت به متغیر وابسته تقدم زمانی داشته باشد. تشخیص این تقدم بر اساس منطق یا بر اساس اندازه گیری صورت می‌گیرد.

شرط سوم برای ایجاد رابطه علی آن است که محقق باید دلایل کافی برای رد فرضیه‌های دیگر داشته باشد. چنانکه متغیرهای مستقل دیگری در تغییرات متغیر وابسته دخالت داشته باشند برقراری رابطه علی مشکل یا غیر ممکن است. اگر محققی بتواند تمام فرضیه احتمالی دیگر را آزمون کرده و رد نماید در آن صورت یک استنباط آماری قوی برای تایید فرضیه خود (رابطه علی) ارائه کرده است.

راهنمای کاربردی انتخاب موضوع و عنوان پایان نامه