مقدمه
ابتدا لازم است تفاوتهایی را میان دو مفهوم پیشنهاد پژوهش و طرح پژوهش تشخیص دهیم: هرچند همپوشانی تقابل توجهی بین این دو وجود دارد اما هر یک برای مخاطبان متفاوتی تهیه میشود. بطور خلاصه، یک طرح پژوهش عمدتا مورد استفاده محقق و یا همکاران او قرار میگیرد در حالی که پیشنهاد پژوهش برای کسب تایید و تصویب دانشگاهی برای یک پروژه تحقیقاتی یا تامین هزینه‌های تحقیق مورد استفاده قرار میگیرد. طرح پژوهش مبنایی برای تهیه پیشنهاد پژوهش است.طرح پژوهش باید مرجع ثابت هدایت پژوهش باشد.
پیشنهاد پژوهش میتواند به یکی از این مقاصد تهیه شود:
- انتشار عمومی ودریافت بازخوردها
- کسب تایید و تصویب رسمی از مقامات دانشگاهی برای اجرای پروژه
- به دست آوردن منابع مالی برای اجرای پروژه
پیشنهاد پژوهش از چند جهت با طرح پژوهش تفاوت بنیادی دارد:
- در پیشنهاد پژوهش ممکن است به اطلاعات بیشتری نیاز داشته باشیم
- پیشنهاد پژوهش ممکن است کمتر از طرح پژوهش جنبه فنی و تخصصی داشته باشد،از این نظر که ممکن است شامل همه جزئیات مربوط به تصمیم گیریها و توجیه عناصر طرح نباشد.
- وقتی پیشنهاد پژوهش برای انتشار عمومی تهیه میشود ممکن است شامل جزئیات بیشتری در باره سوابق مسئله پژوهشی باشد و در نتیجه پیشنهاد پژوهش احتمالا مفصل تر و مشروحتر از طرح پژوهش است. اما اگر برای کسب تایید و تصویب از یک مرجع رسمی تهیه شود میتواند بسیار کوتاهتر و مختصرتر از طرح پژوهش باشد.در کل معمولا پیشنهاد پژوهش مفصل تر و مشروحتر از طرح است در حالی که طرح فقط در چند بخش مشروح تر از پیشنهاد است
دو نکته مهم که در هنگام تهیه پیشنهاد پژوهش باید در نظر داشته باشیم:
الف) نکته اول به این دیدگاه رایج مربوط است که پژوهش اجتماعی از چند مرحله متوالی خطی تشکیل میشود و به همین طریق فرایند طراحی پژوهش اجتماعی نیز ممکن است به صورت توالی خطی تصمیمها نمایش داده شود.اما همیشه این طور نیست و در عمل تدوین یک طرح پژوهش احتمالا شامل رفت و برگشتهای متعدد و قرایند چرخه‌ای است نه خطی. ب) نکته دوم به این دیدگاه مربوط است که همه تصمیمهای طرح پژوهش باید پیش از آغاز پژوهش گرفته شوند اجتناب از این کار به معنای از دست دادن کنترل پژوهش و در نهایت ناکامی در به انجام رساندن مطلوب تحقیق است.
در اینجا به طور جداگانه بخشهای هر دو نوع پژوهش (پیشنهاد پژوهش و طرح پژوهش) را به اختصار بیان میکنیم:
پیشنهاد پژوهش
یک پیشنهاد پژوهش باید نتیجه تفکر دقیق باشد و چندین پیشنویس باید تهیه دید و به بحث و بررسی گذاشت تا پیشنهاد نهایی تدوین شود. هدف از پیشنهاد پژوهش این است که اطمینان داده شود پژوهش به خوبی طراحی شده و الزامات علمی و خواسته‌های موسسه مربوطه را رعایت کرده است.پیشنهاد پژوهش باید با وضوح و اختصار بیان کند که چه چیزی مطاعه خواهد شد،چرا این موضوع مورد مطالعه قرار میگیرد و پژوهش چگونه اجرا خواهد شد.
همه یا اکثر بخشهای زیر در پیشنهادهای پژوهش دیده میشوند که عبارتند از :عنوان،بیان مسئله،مقاصد و اهمیت،پیشینه،برنامه و روشهای پژوهش،بودجه و توجیه آن،جدول زمانی،نتایج یا فواید مورد انتظار،مسائل اخلاقی،مشکلات و محدودیتها،ارائه یافته‌ها
• عنوان
عنوان باید مختصر و گویا باشد و عصاره موضوع را در خود بگنجاند و نشان دهد که پژوهش در کجا و روی چه کسانی انجام خواهد گرفت.عنوان بندی را میتوان به دو بخش تقسیم بندی کرد:بخش اول به مسئله پژوهش مربوط میشود و بخش دوم موقعیت زمانی و مکانی مطالعه را نشان میدهد.
• بیان موضوع/مسئله
موضوع یا مسئله، معمایی فکری است که پژوهش در پی یافتن پاسخ به آن است . در بیان مسئله توصیف مختصر و مفیدی از مسئله پژوهش بدست میدهند.
• مقاصد و اهمیت
یعنی بیان این که پژوهش برای دستیابی به چه چیزی طراحی شده است؛چه چیزی به معرفت فعلی در رشته مربوط به خود خواهد افزود یا چه دستاوردی برای گروهها،سازمانها و یا کل جامعه خواهد داشت.بیان مقاصد معمولا با توجیه آنها همراه است،یعنی چرا موضوع پژوهش ارزش مطالعه دارد.
• پیشینه
معمولا پیشینه بحثی درباره چگونگی پیدایش مسئله پژوهش اند،و نیز اینکه چه کسی یا چه کسانی آن را مهم میدانند .
• برنامه و روشهای پژوهش
طرح پژوهش ارزش بی حدی برای تدوین این بخش از پیشنهاد پژوهش دارد. در این بخش به طور مشروح به همه تصمیمهای مربوط به طرح پژوهش درباره منابع،انواع و صور داده‌های مورد نیاز برای پاسخ گویی به پرسشهای پژوهش،روش انتخاب داده‌ها،روشهای گردآوری، فروکاستن و تحلیل داده‌ها پرداخته میشود.
• بودجه و توجیه آن
معمولا شرح بودجه‌ای لازم است تا نشان دهد به چه مبالغی لازم است و چگونه این مبالغ هزینه خواهند شد.درخواست اعتبارات پژوهشی معمولا مستلزم توجیه نیاز و مبلغ هریک از اقلام بودجه است.
• جدول زمانی
به منظور حصول اطمینان از اینکه یک پروژه پژوهشی انجام پذیر است،خوب است مدت لازم برای هر یک از اجزاء و مراحل پژوهش را در چارچوب زمانی اختصاص یافته برای تحقیق،برنامه ریزی کنیم.
• نتایج یا فواید مورد انتظار
• مسائل اخلاقی
عمده‌ترین مسئله اخلاقی در اکثر پژوهشهای اجتماعی به نحوه رفتار پاسخگویان یا شرکت کنندگان در تحقیق مربوط میشود.
• مشکلات و محدودیتها
مشکلاتی که در پژوهش با آنها روبرو میشویم هم شامل مشکلات عملی میباشد و هم مشکلات نظری
• ارائه یافته‌ها
طرح پژوهش
طرح پژوهش در واقع بیان مدون و منسجم اکثر تصمیمهای فنی در برنامه ریزی یک پروژه تحقیقاتی و توجیه آنهاست.در حالت آرمانی طراحی پژوهش اجتماعی عبارت است از فرایند اتخاذ تمام تصمیمهای مرتبط با پروژه تحقیقاتی پیش از شروع به اجرای آنها،که این کار شامل:پیش بینی همه جنبه‌های پژوهش و سپس برنامه ریزی اجرای منظم و منسجم آنهاست.طراحی یک پروژه تحقیقاتی در واقع راه دستیابی به کنترل آن پروژه است.طراحی به معنای برنامه ریزی است؛یعنی همانا فرایند تصمیم گیری پیش از مبادرت به اجرای تصمیم است.طراحی فرایند پیش بینی سنجیده و حساب شده‌ای است که جویای کنترل داشتن بر وضعیت مورد انتظاری است.
اجزاء و عناصر یک طرح پژوهش به قرار زیر است:عنوان،بیان مسئله،انگیزه‌ها و مقاصد،پرسشها و اهداف پژوهش،استراتژیهای پژوهش،مفاهیم ونظریه‌ها و فرضیه‌ها و مدلها،منابع و انواع و اشکال داده‌ها،انتخاب از میان منابع داده‌ها،گردآوری داده‌ها و زمان بندی،فروکاستن و تحلیل داده‌ها،مشکلات و محدودیتها
• عنوان
• بیان مسئله
• انگیزه‌ها و مقاصد: طرح پژوهش جایی است که انگیزه‌ها و مقاصد شخصی پژوهشگر برای مبادرت به پژوهش میتوانند مطرح شوند.
• پرسشها و اهداف پژوهش: پرسشهای پژوهش مهمترین عنصر تشکیل دهنده هر طرح پژوهشی هستند.برای پاسخگویی به همین پرسشهاست که فعالیتهای پژوهشی در پیش گرفته میشوند.تصمیم گیری در باره تمامی جنبه‌های دیگر طرح پژوهش بسته به نقش آنها در پاسخگویی به پرسشهای پژوهش است.در واقع فرمول بندی پرسشهای پژوهش نقطه آغاز راستین برای تدوین طرح پژوهش است.
به صورت خلاصه پرسشهای پژوهش را میتوان به سه نوع فروکاست:
1. پرسشهای از نوع چیستی که در پی توصیف اند
2. پرسشهای از نوع چرایی که بیشتر در پی تبیین و فهم هستند
3. و پرسشهای از نوع چگونگی که با مداخله برای ایجاد تغییر سروکار دارند.
پرسشهای پژوهش به دونوع دیگر نیز تقسیم میشوند که عبارتند از:
1. پرسشهای اصلی:که پرسشهای دیگری را پیش فرض میگیرند و گاهی اوقات میتوان آنها را به صورت رشته‌ای از پرسشهای جزئی تر تجزیه کرد.
2. پرسشهای ثانوی یا فرعی:یا به پیشینه و زمینه پژوهش مربوط میشوند یا به پروراندن پرسشهای اصلی کمک میکنند.
اهداف پژوهش مشخص میکنند که مقصود از پژوهش دستیابی به چه چیزی است:ممکن است پژوهش در پی دستیابی به «اکتشاف»،«توصیف»،«تبیین»،«پیش بینی»،«تغییر»،«ارزشیابی»یا«برآورد تاثیر اجتماعی»،جنبه‌ای از پدیده مورد تحقیق باشد.این اهداف به تعریف دامنه پژوهش کمک میکنند و همراه با پرسشهای پژوهش جهت روشنی به پژوهش میدهند.
• مرور ادبیات: وظیفه اصلی مرور ادبیات آن است که پژوهش پیشنهادی را به وضعیت فعلی معرفت مربوط به خود پیوند دهد.
مقاصد مرور ادبیات:
- برای تعریف موضوع و تدوین پرسشهای پژوهش لازم است
- زبان مورد استفاده برای تعریف مسئله پژوهش و بحث درباره آن و مفاهیم کلیدی مورد استفاده،نیاز به دیدگاه نظری خاصی داریم.
- یافتن پاسخ‌های احتمالی برای پرسشهای پژوهش بخصوص پرسشهای چرایی
• استراتژیهای پژوهش: استراتژیهای پژوهش،منطق یا مجموعه روشهایی برای پاسخگویی به پرسشهای پژوهش بخصوص پرسشهای چیستی و چرایی فراهم میاورند.انتخاب استراتژی پژوهش دومین تصمیم مهم در طرح پژوهش است زیرا پیشبرد معرفت در علوم اجتماعی فقط با استفاده از این استراتژیها امکانپذیر است.
چهار نوع استراتژی پژوهش:
1. استراتژی استقرایی:از گرد آوری داده‌ها آغاز میشود و سپس به سمت تعمیمهایی بر مبنای منطق موسوم به استقراء پیش می‌رود.در این نوع استراتژی مقصود این است که ماهیت توالی‌های منظم در زندگی اجتماعی تعیین شود.این استراتژی برای پاسخگویی به پرسشهای چیستی و چرایی کاربرد دارد(بیشتر چیستی).
2. استراتژی قیاسی:از توالی منظم خاصی که کشف شده و نیازمند تبیین است آغاز میشود:یعنی استدلالی نظری برای وجود رفتار یا پدیده اجتماعی مشاهده شده.طبق این رهیافت پژوهشی معرفت به جهان اجتماعی از طریق فرایند آزمایش و خطا پیشرفت میکند.این استراتژی بخصوص برای پاسخگویی به پرسشهای چرایی مناسب است.
3. استراتژی پژوهشی پس کاوی: این استراتژی نیز از یک توالی منظم مشاهده شده آغاز میشود ولی در پی تبیین متفاوتی است در این استراتژی تبیین هنگامی به دست می‌آید که مکانیسم و ساختار زیر بنایی تشکیل دهنده نظم مشاهده شده،شناسایی شود.برای کشف ساختار یا مکانیسمی که قبلا شناخته شده نشده است،پژوهشگر ابتدا مجبور است مدلی فرضی از آن بسازد و سپس وجود آن را به اثبات برساند.پس کاوی از تخیل خلاق و تمثیل و تشبیه بهره میگیرد تا از داده‌ها به تبیینی که در پس پشت آنهاست بازگردد.
4. استراتژی پژوهشی استفهامی:نقطه آغاز در این استراتژی جهان اجتماعی کنشگران اجتماعی است؛نحوه برساختن واقعیت نزد آنها،روش مفهوم سازی و معنا بخشیدن آنها به جهان اجتماعیشان،ومعرفت ضمنی و ناآشکار آنها.
• مفاهیم،نظریه‌ها،فرضیه‌ها و مدلها
مفاهیم:زبان خاص هر رشته را تشکیل میدهند.مفاهیم فنی در همتن ابتدای طرح پژوهش برای بیان موضوع و مسئله پژوهش مورد نیاز هستند اما پس از آن محوه ورود آنها به فرایند پژوهش متفاوت است و بسته به این است که کدام استراتژی انتخاب شده است.
نظریه:یک نظریه اجتماعی ممکن است منبعی برای زبان تئوریک یا مفاهیم خاصی باشد یا منبع ایده‌های کلی نظری یا فرضیه‌های خاص باشد.
فرضیه:پاسخ‌های آزمایشی و موقتی به پرسشهای پژوهش‌اند و در موارد بسیار به صورت رابطه‌ای میان دو مفهوم بیان میشوند.آزمون آنها به معنای انجام این مشاهده است که آیا متغیرهای مربوطه نیز همان رابطه‌ای را نشان میدهند که در فرضیه پیش بینی شده است.فرضیه‌ها بخصوص برای پرسشهای چرا و برخی پرسشهای چگونه مناسبت دارند اما هیچگونه مناسبتی با پرسشهای چیستی ندارند.فرضیه‌ها فقط هنگامی مناسبت میابند که پژوهش درباره آزمون نظریه است نه ابداع نظریه
مدل:مدل میتواند به معنای یک چهارچوب مفهومی،یا مجموعه روابط فرضیه‌ای بین مفاهیم،مکانیسم تبیینی فرضی،یا روشی برای سازماندهی نتایج تحقیق باشد.
• منابع و انواع و شکل داده‌ها
چهار نوع منبع اصلی داده‌ها برای پژوهشگر وجود دارد:
- محیط‌های طبیعی اجتماعی : جایی که فعالیتهای مورد علاقه پژوهشگر در آن رخ میدهد،جایی که مردم زندگی روزانه خود را در آن میگذرانند.
- محیط‌های نیمه طبیعی : جایی که مردم درگیر فعالیتهای مورد علاقه پژوهشگر نیستند
- محیط‌های مصنوعی : شکل کلاسیک چنین محیطهایی آزمایشگاه است؛گروههای کانونی،پژوهشخای شبیه سازی و بازی‌ها جزو همین دسته اند.
- مصنوعات اجتماعی : گستره وسیعی از داده‌هایی که مستقیما از مردم گرفته نمیشوند.آنها نشانه‌ها یا محصولاتی هستند که افراد و گروهها،مستقیم یا غیر مستقیم،در نتیجه فعالیتهایشان در محیط طبیعی از خود به جا گذاشته اند.
داده‌های مورد استفاده در پژوهشهای اجتماعی بر سه نوع اند:
- داده‌های دست اول : داده‌هایی هستند که توسط خود محقق جمع آوری شده اند
- داده‌های دست دوم : داده‌هایی هستند که توسط محقق دیگری جمع آوری شده‌اند و در اینجا به عنوان مواد اولیه مورد استفاده قرار میگیرند
- داده‌های دست سوم : داده‌های دست دومی هستند که توسط شخص دیگری نیز تحلیل شده اند.
• انتخاب منابع داده‌ها
• گرد آوری داده‌ها و زمانبندی
• فروکاستن و تحلیل داده‌ها
• مشکلات و محدودیتها
