آسیب شناسی فضای مجازی و خانواده ؛ تهدیدها و چالش‌ها

محمد رحیمی[1]
رادبه پرنده[2]
چکیده
ظهور تکنولوژی‎های نوین ارتباطی در عصر حاضر به همراه تحولاتی که در فضای مجازی بوجود آمده است، بسیاری از کارکردهای خانواده‎ها را دچار اختلال کرده است. در مباحث آسیب شناختى نهاد خانواده، یکى از محورهاى مهم، بررسى آسیب­هاى ناشى از تحولات خانواده است. تحولاتى که خود منشأ بروز دگرگونى­هایى عمیق و اساسى در نوع روابط و ارزش­هاى خانوادگى مى­باشند. بسیارى از این تحولات و دگرگونى­ها از بیرون، بر خانواده تحمیل مى­شود. از زمانى که اینترنت وارد فضاى زندگى انسان شده تا به امروز، على رغم تمام محاسن و مزایاى آن، یکسرى دغدغه­ها و نگرانى­هایى را بر خانواده­ها تحمیل نموده است. موضوعی كه در تمام جوامع موضوعیت داشته و محدود به جامعه­ و یا اقلیتی خاص نمی­شود. به دلیل ویژگی­های خاص فضای مجازی و نو بودن این پدیده، بسیاری از والدین فرصت، امكان و یا توان كافی برای شناخت دقیق این فضا و كاربردهای آن را به دست نیاورده­اند و عدم آشنایی مناسب آنها با این فضا و در مقابل استفاده روزمره نوجوانان و جوانان و حتی كودكان از این فضا باعث شده است كه یك فضای محرمانه و خصوصی در داخل خانه برای فرزندان ایجاد شود و آنها بدون دغدغه و بدون احساس وجود ناظر بیرونی به سایت‎های مختلف در این فضا دسترسی یافته و بعضاً به دلیل ویژگی­های سنی و شخصیتی و كنجكاوی­های خود متأثر از فضاهای ناسالم موجود در اینترنت گردند. در این پژوهش نگارندگان به بررسی مهمترین آسیب‎های فضای مجازی و تأثیرات آن بر خانواده‎ها پرداخته و راهكارهایی جهت مقابله و كاهش تهدیدات اینترنتی در ابعاد اجتماعی، فرهنگی، آموزشی و ... ارایه می‌شود.
كلید واژه‎ها: آسیب اجتماعی، خانواده، فضای مجازی، روابط اجتماعی، تأثیرات اجتماعی.
1- دانشجوی دکتری بررسی مسائل اجتماعی ایران و مدرس دانشگاه آزاد و پیام نور واحد خلخال
2- کارشناس ارشد پژوهش علوم اجتماعی
مقدمه و طرح مسأله
فضای مجازی نسل جدیدی از فضای روابط اجتماعی هستند که با اینکه عمر خیلی زیادی ندارند، توانسته‎اند به خوبی در زندگی مردم جا باز کنند. مردم بسیاری در سنین مختلف و از گروه‎های اجتماعی متفاوت در فضای مجازی کنار هم آمده‎اند و از فاصله‎های بسیار دور در دنیای واقعی، از این طریق با هم ارتباط برقرار می‌کنند. امروزه روش‎های ارتباطی با دیگران از طریق اینترنت افزایش یافته است. پست الکترونیک، پیام‎های کوتاه، چت روم‎ها، وب پایگاه‎ها و بازی‎ها، روش‎هایی برای گسترش و حفظ روابط اجتماعی شده اند. روزانه نزدیک به چهارصد میلیون نفر در سراسر دنیا از اینترنت استفاده می‌کنند و یکی از کاربردهای اصلی اینترنت، برقراری ارتباط اجتماعی با دیگران است. شاید عیب اصلی ارتباط‎های اینترنتی آن است که ارتباط در فضای مجازی، اساساً بر متن استوار است و بنابراین، از نشانه‎های بصری و شنیداری در تعامل‎های رو در رو بی بهره است.
امروزه خانواده ایرانی در سبد فرهنگی خود مواجه با شبکه‌های ماهواره‌ای، فضای مجازی، رسانه‌های مدرن و ... است که هر کدام به نوبه خود بخشی از فرآیند تأثیرگذاری در خانواده را هدف گرفته‌اند. بعضی از شبکه‌های ماهواره‌ای که به طور تخصصی تمام تمرکز خود را بر مقوله خانواده نهاده است و پیام مشترک برنامه‌های این شبکه‌ها عبارتند از: "ترویج خانواده‌های بی‌سامان ولجام گسیخته در مقابل ساختار خانواده، عادی سازی خیانت همسران به یکدیگر، عادی جلوه‌دادن روابط جنسی دختر و پسر پیش از ازدواج، ترویج فرهنگ هم‌باشی به جای ازدواج و عادی جلوه‌دادن سقط جنین برای دختران" (شکربیگی،1391).
پیامدهای مواجهه مخاطبان ایرانی با برنامه‌های شبکه‌های ماهواره‌ای دغدغه‌های بسیاری را برای جامعه کار‌شناسی ایجاد کرده است. بسیاری از کار‌شناسان خانواده و بهداشت جنسی از برنامه‌ریزی برای تأثیر فرهنگی این سریال‌ها در عادی‌سازی خیانت زوجین به یکدیگر می‌گویند. افزون بر شبکه‌های ماهواره‌ای ما مواجه با سیل عظیم دی‌وی‌دی‌های سریال‌های خارجی هستیم که بخش عمده این سریال‌ها در مقوله زن و خانواده با ترویج فرهنگ بی‌حیایی و بی‌عفتی و عادی‌سازی مقوله خیانت، عشق‌های ضربدری، مثلثی و... قصد همراه کردن مخاطب با خود را دارد و ممکن است مخاطب با دریافت پیام این سریال‌ها، با محتوای ارائه شده آنها احساس هم‌ذات‌پنداری ‌کند.
گسترش فضای مجازی در حوزه رابطه فرزندان و والدین نیز تغییراتی بوجود آورده است که از جمله آن به کاهش نقش خانواده به عنوان مرجع، کاهش ارتباط والدین با فرزند، شکاف نسلی به دلیل رشد تکنولوژی، از بین رفتن حریم بین فرزندان و والدین و ایستادن در برابر یکی از والدین یا هر دو را می‌توان نام برد. در بحث ازدواج‌ها نیز مسائلی چون ناپایداری ازدواج‌ها، تغییر الگوی همسرگزینی، نداشتن مهارت‌هایی برای ازدواج ناتوانی والدین برای آموزش به فرزندان، افزایش روابط دختر و پسر در زمان نامزدی بدون عقد، تمایل به دریافت مهریه‌های سنگین، بالا رفتن سن ازدواج و افزایش تنوع‌طلبی جنسی مردان و … را می‌توان اشاره کرد. تغییراتی که در حوزه دینی در جامعه رخ داده، کاهش آموزه‌های دینی در خانواده، دوری خانواده از شریعت، کم‌رنگ‌شدن حریم‌های دینی در روابط خانوادگی است.
علاوه بر شبکه‌های ماهواره‌ای و مجموعه دی‌وی‌دی‌ها، مخاطب ایرانی با رسانه‌های مدرن از قبیل اینترنت و تلفن همراه که مجهز به امکانات پیامک وبلوتوث است نیز مواجه است، سبد فرهنگی خانواده ایرانی دچار تغییرات فراوانی شده است که همگی به نوعی مروج سبک زندگی مدرن است که خاستگاه این نوع سبک زندگی تمدن غربی است و ترویج این شیوه از زندگی، لاجرم تمام مؤلفه‌های معرفتی تمدن غرب را شایع می‌سازد و موجب می‌گردد بی‌سامانی در فرهنگ مسائل جنسی در کشور افزایش یابد. حال با توجه به مقدمه فوق، این سوال مطرح می‌شود که تأثیرات اجتماعی فضای مجازی چیست و چگونه می‌توان از تأثیرات زیانبار آن پیشگیری نمود؟
اهمیت تحقیق
با توجه به اهمیت فضای مجازی در توسعه جوامع، در جامعه ما نیز در سال‎های اخیر به فن آوری اطلاعات و ارتباطات توجه زیادی شده است. ولی در این رابطه آسیب‎های جدی وجود دارد که ضروری به ریشه یابی آن پرداخت. "کشور ما از نظر بهره مندی از اینترنت در بین 187 کشور جهان رتبه 87 را دارد که بر اساس طبقه بندی اتحادیه جهانی مخابرات جزء کشورهای متوسط به شمار می‌رود. 35 درصد استفاده کنندگان اینترنت را قشر جوان تشکیل می‌دهند و میانگین صرف شده برای اینترنت 52 دقیقه در هفته است" (صادقیان، 1384).
شبکه‎های دوست یابی در کشور ما به سرعت در میان جوانان ایرانی محبوب شده است و "ایرانی‎ها رتبه سوم را در این شبکه‎ها کسب کرده اند" (ستارزاده،1386). فرهنگ رسانه‎ای اینترنت، فضای ذهنی جوانان را اشغال کرده و از آن مهمتر، نمایانگر نقش خانواده در کنار این ابررسانه است که والدین روی فرزندان خود تا چه حد کنترل تربیتی و نظارت اخلاقی دارند.
بروز آسیب‎های نوظهور می‌تواند زمینه ساز نوع جدیدی از آسیب‎های اجتماعی و روانی باشد. به همین دلیل، برنامه ریزی برای شناسایی، پیشگیری و كاهش آسیب‎های نوظهور لازم و ضروری می‌نماید. آسیب‎های نوظهور، آسیب‎های مرتبط با فناوری‎های جدید است كه آسیب‎های ناشی از استفاده از ماهواره، بازی‎های رایانه ای، تلفن همراه و اینترنت می‌توانند در این مجموعه قرار گیرد. در این مقاله سعی شده است تا به آسیب‎های مرتبط با اینترنت به ویژه عضویت در شبكه‎های اجتماعی مجازی پرداخته و برای رفع این گونه معضلات پیشنهاداتی ارائه شود.
پیشینه تحقیق
- كشتی ارای و اكبریان (1390) با معرفی عصر جدید به عنوان عصر پرشتاب ارتباطات، ورود بسیار ساده و سریع، حداقل محدودیت برای دسترسی، برقراری ارتباط با سراسر دنیا به اشكال مختلف و عدم وجود محدودیت زمانی و مكانی، دسترسی به پایگاه‎های اطلاعاتی مختلف و شركت در فعالیت‎های اقتصادی، علمی، فرهنگی، هنری، مذهبی و ... را از ویژگی‎های بی بدیل آن بر شمرده اند.
- یاسمی نژاد، آزادی و امویی (1390) در پژوهش خود به این نتیجه دست یافتند كه فضای مجازی می‌تواند امنیت اجتماعی را مورد تهدید قرار دهد، زیرا اینترنت با وجود این كه می‌تواند به عنوان ابزاری قدرتمند در عرصه اطلاع رسانی به كار گرفته شود تا آن جا كه گاهی از آن به عنوان انفجار اطلاعات هم نام برده می‌شود، ولی این فناوری مدرن با تمام فوایدی كه دارد، تهدیدها و خطرهایی نیز برای جامعه و بشر داشته است. به طوری كه امروزه، بخش عمده‎ای از جرایم مربوط به حوزه‎ی كامپیوتر، اینترنت و فضای مجازی است كه امنیت اجتماعی را هدف قرار داده اند.
- ابری (1387) نقش مثبت فضای مجازی را در عرصه‎ی ظهور خلاقیت مورد تأكید قرار داده است، زیرا فناوری دیجیتالی و جامعه‎ی شبكه ای، افراد را به سوی زندگی‎ای سوق داده است كه در آن می‌توانند با اتخاذ نقشی فعال و خلاق، به صورت فردی یا جمعی در ساختن چیزی جدید سهیم باشند، در فرایند هم آفرینی شركت كنند و به خودیابی خویشتن كمك كنند. كیفیت آزادی بخشی اینترنت، كاربران اینترنتی را دعوت می‌كند تا به تفكر، تجربه، بازی، فعالیت‎های گروهی و ارتباط بپردازند. اینترنت همواره محیطی را خلق كرده است كه همگان می‌توانند با تكیه بر توانایی‎ها و استعدادهای خود دست به ابداع و خلاقیت بزنند. از میان رفتن محدودیت مكان، زمان، نبود كنترل و انتقاد، ناشناس ماندن، امكان خیال پردازی و تنوع گوناگون محیط‎های اینترنتی فرصت مناسبی را برای بروز خلاقیت فراهم می‌كند.
- دو فضایی شدن آسیب‎ها و ناهنجاری‎های فضای مجازی: مطالعه تطبیقی سیاستگذاری‎های بین المللی عنوان پژوهشی است که عاملی و حسنی (1391) انجام داده اند. در این مقاله تحت پارادایم دو فضایی شدن به به مفهوم سازی عمده ترین آسیب‎های فضای مجازی پرداخته شده و با مطالعه تطبیق سیاستگذاری‎ها در برخی کشورهای پیشرو، راهبردهای اتخاذ شده دسته بندی شده اند. نتایج این تحلیل تطبیقی نشان می‌دهد که سیاست‎ها و برنامه‎های فرهنگی و اجتماعی کشورها را می‌توان به سیاست‎های سلبی و ایجابی تقسیم کرد. سیاست‎های سلبی شامل سیاست‎ها و برنامه‎های حذف، کنترل و نظارت و سیاست‎های ایجابی فرهنگی و اجتماعی جوامع، برنامه‎ها و سیاست‎هایی معطوف به تولید محتوا، مدیریت محتوا، برنامه‎های دیجیتال سازی اطلاعات آنالوگ و دسترس پذیر ساختن اطلاعات و محتوا در شبکه اینترنت است.
ارزیابی تأثیرات اجتماعی فضای مجازی:
تاثیر فضای مجازی در نارضایتی‎های خانوادگی؛
یکی از بزرگترین مسائل اجتماعی که جوامع امروزی به آن مبتلا می‌باشند ضعف بنیاد خانواده است. از آنجایی که مشکلات خانواده‎ها به صورت ناهنجاری‎های اجتماعی بروز می‌کند خانواده و سلامت آن از اهمیت فوق العاده‎ای برخوردارمی باشد. آماده کردن فرزندان برای پذیرش مسئولیت‎های اجتماعی یکی از وظایف مهم و اساسی خانواده‎ها به شمار می‌رود. جوانان باید بتوانند به خصوص برای زندگی‎های مشترک آماده شوند و سعی نمایند روابط خود را با پیرامون شان در حد متعارف و قابل قبولی تنظیم نمایند.
صرف نظر از آمار و ارقام بالا و روز افزونی که در مسایلی مانند بالا رفتن سن ازدواج ، طلاق، فرار از منزل، فحشا و سایر مسایل خانوادگی وجود دارد، سرد شدن ارتباطات عاطفی و نارضایتی‎ها از زندگی خانوادگی است که باعث ناکامی‎ها و شکست‎های بزرگی در زندگی جوانان شده است. اینها نشان از مشکلات عمیقی در سطح خانواده دارد که به نوعی باید ریشه یابی و درمان شوند. یکی از زمینه‎های اصلی در بروز مشکلات خانوادگی و اصولاً نارضایتی از زندگی مشترک، فضای مجازی است که تحت تأثیر تولیدات رسانه‎ای بوجود آمده و باعث آن گردیده تا سطح توقع و ارضاء از زندگی‎های مشترک را به خصوص در میان نسل جوان بالا ببرد. تحت تأثیر این فضا آنچه جوان باید از زندگی مشترک انتظار داشته باشد به نوعی تحریف می‌شود. لذت و صمیمیتی که از برنامه‎ها و محتویات رسانه‎ها مانند فیلم‎ها و سریال‎ها در اذهان جوانان نقش می‌بندد تا حد بسیار زیادی در زندگی طبیعی قابل دست یابی نخواهند بود و این می‌تواند تبعات زیانباری برای آینده جوانان به همراه داشته باشد.
اعتیاد به اینترنت
یکی از آسیب‎های اینترنت، اعتیاد به آن است به طوری که "از میان 47 میلیون استفاده کننده از اینترنت در امریکا 2 تا 5 میلیون دچار اعتیاد اینترنتی شده‎اند و با معضلات زیادی گریبان گیر هستند" (اکبری، 158:1390). در جامعه ما نیز با گسترش روزافزون اینترنت شاهد این مسأله هستیم. نتیجه تحقیقات انجام شده در کشور نشان می‌دهد که "بیشترین استفاده کنندگان از اینترنت جوانان هستند و 35 درصد از آنها به خاطر حضور در چت روم، 28 درصد برای بازی‎های اینترنتی، 30 درصد به منظور چک کردن پست الکترونیکی و 25 درصد نیز به دلیل جستجو، در شبکه جهانی هستند" (بیابانگرد،1387).
اعتیاد به اینترنت می‌تواند مشکلات جدی تحصیلی و خانوادگی برای مخاطبان به وجود آورد. اگر استفاده کنندگان از اینترنت نتوانند به مدت یک ماه دوری از اینترنت را تحمل کنند در معرض خطر اعتیاد به آن قرار دارند. متأسفانه ما شاهد این پدیده در میان جوانان هستیم، به طوری که برخی از جوانان، شب‎ها را تا صبح با اینترنت می‌گذرانند و تمام صبح را خواب هستند و این مسأله آغازگر آسیب‎های متعدد دیگر نیز می‌شود. از جمله این آسیب‎ها می‌توان به آسیب‎های خانوادگی، ارتباطی، عاطفی، روانی، جسمی و اقتصادی اشاره کرد.
بحران هویت و اختلال در شکل گیری شخصیت؛
عناصر سه گانه هویت، یعنی: شخص، فرهنگ و جامعه، هر یک در تکوین شخصیت فرد نقش مهمى را ایفا مى‏کنند. هویت شخصى، ویژگى بى‏همتاى فرد را تشکیل مى‏دهد. هویت اجتماعى در پیوند با گروه‏ها و اجتماعات مختلف قرار گرفته و شکل گیری آن، متأثر از ایشان است. و در نهایت، هویت فرهنگی، برگرفته از باورهایی است که در عمق وجود فرد به واسطه تعامل او با محیط پیرامون و آموزه‌های آن، از بدو تولد تا کهنسالی جای گرفته است. از آن جا که فضای سایبری، صحنه‎ای فرهنگى و اجتماعى است که فرد خود را در موقعیت‏هاى متنوع، نقش‏ها و سبک‏هاى زندگى قرار مى دهد، خود زمینه‎ای است برای آسیب پذیری شخصیت کاربر که در نتیجه، موجب چند شخصیتی شدن کاربر خواهد شد. در فضای سایبر بیش از آن که هویت ظاهری فرد مطرح گردد، درون مایه‌های افراد بروز می‌کند. هر کس در صدد بیان اندیشه‌ها و علاقه مندی‌های خویش است. مطرح نشدن هویت شخصی و مشخصات فردی در اینترنت موجب تقویت شخصیت‌های چندگانه و رشد و استحکام آن می‌گردد. جوانان در این محیط از آسیب پذیری بیشتری برخوردارند و به ویژه در دورانی که هویت آنان شکل می‌گیرد، این خطر پر رنگ تر می‌شود.
با امکانات و گزینه‏هاى فراوانى که رسانه‏هاى عمومى از جمله اینترنت در اختیار جوانان مى‏گذارند، آنان دائماً با محرک‏هاى جدید و انواع مختلف رفتار آشنا مى‏شوند. چنین فضایى هویت نامشخص و پیوسته متحولى را می‌آفریند، یعنی "اینترنت یک صحنه اجتماعی است که فرد را در موقعیت‎های متنوع نقش‎ها و سبک‎های زندگی، قرار می‌دهد و از آن تأثیر می‌پذیرد" (اکبری،162:1390).
واقعیت این است که از نظر صاحبنظران جامعه شناسی، شکل گیری هویت افراد تحت تأثیر منابع گوناگونی است. عمده ترین این منابع خانواده، رسانه‎های گروهی، مدرسه و گروه همسالان است. "از این میان رسانه‎های گروهی با توجه به گستره نفوذ و فراگیری آن اهمیت ویژه‎ای یافته اند. گسترش تلویزیون‎های ماهواره‎ای موجب شده است شکل گیری نظام شخصی و هویت افراد تحت تأثیر عوامل متعدد و گاه متعارض قرار گیرد" (صبوری خسروشاهی،1386).
تعارض ارزشها؛
تغییرات تکنولوژیکی ارزشها و هنجارهای اجتماعی را تحت تأثیر خود قرار داده است. یکی از چالش‎های فرا روی فرهنگ‎ها برخورد با این پدیده است. چون اساساً ورود اینترنت همراه با ارزش‎های غربی، چالش‎های جدیدی را در کشورهای دیگر به وجود آورده است. از آنجایی که برخی از عناصر موجود در این پدیده مغایر با فرهنگ خودی (ارزش‎های اسلامی- ایرانی) است، پس می‌توان گفت اینترنت می‌تواند آسیب‎های زیادی را به همراه داشته باشد. مثلاً ورود اینترنت در حوزه خانواده موجب تغییر نظام ارزشی در خانواده‎ها می‌شود. در یک مطالعه تجربی نشان داده شد که استفاده جوانان از اینترنت موجب کاهش ارزش‎های خانواده شده است (زنجانی زاده،1384).
گسترش ارتباطات نامتعارف میان جوانان؛
اینترنت به دلیل تسهیل ایجاد روابط دوستانه و عاشقانه، در زمینه‎های غیر اخلاقی بسیار مورد توجه قرار گرفته، تا جایی که اینترنت موجب سهولت خیانت در روابط زناشویی و ایجاد روابط نامشروع می‌شود.
شکاف نسلها؛
اینترنت شکاف میان نسل‎ها را بیشتر کرده است و اکنون شکاف میان نسل دوم و سوم علاقمند به اینترنت نیز آشکار شده، به گونه‎ای که هیچ یک زبان دیگری را نمی‎فهمند. امروزه با ورود وسایل و تکنولوژی‌های جدید به عرصه خانواده‌ها شاهد این هستیم که والدین و فرزندان ساعت‌های متمادی در کنار یکدیگر می‌نشینند، بدون آنکه حرفی برای گفتن داشته باشند. ما دیگر کمتر نشانه‌هایی از آن نوع خانواده‌هایی را داریم که والدین و فرزندان دور هم نشسته و درباره موضوعات مختلف خانوادگی و کاری با هم گفتگو کرده و نظرات همدیگر را راجع به موضوعات مختلف جویا شوند. در شرایط فعلی روابط موجود میان والدین و فرزندان به سردی گرائیده و دو نسل به دلیل داشتن تفاوت‌های اجتماعی و تجربه‌های زیسته مختلف زندگی را از دیدگاه خود نگریسته و مطابق با بینش خود آن را تفسیر می‌کنند. نسل دیروز (والدین) احساس دانایی و با تجربگی می‌کند و نسل امروز (فرزندان) که خواهان تطابق با پیشرفت‌های روز است، در برابر آنها واکنش نشان می‌دهد و چون از پس منطق و نصیحت‌های ریشه‌دار و سرشار از تجربه آنها بر نمی‌آید به لجبازی روی می‌‌آورد (رحیمی،19:1390).
امروزه سرعت تکنولوژی شکاف بین نسل فرزندان و والدینشان را بسط داده است. براساس اظهارات معاون سازمان بهزیستی کشور میزان گفتگو در بین اعضای خانواده در کشور تنها حدود 30 دقیقه است که این می‌تواند آسیب‌زا باشد. فرزندان در مقایسه با والدین با وجود اینکه در یک فضای فرهنگی زندگی می‌کنند اطلاعات، گرایش‌ها و رفتارهای متفاوتی دارند، عوامل متعددی بر این پدیده تأثیرگذارند و این شکاف را روز به روز بیشتر می‌کنند. سرعت تحولات و بسط ارتباطات با جهان توسعه‌یافته، توجه بیشتر جوانان به برنامه‌های جهانی‌شدن فرهنگ، رسانه‌ها، گسترش روزافزون انجمن‌ها و کانون‌هایی غیر از کانون خانواده برای پیوستن و تعلق یافتن جوانان به آن‌ها و غیره از آن جمله است (همان،19).
سوء استفاده جنسی؛
در سال 1999 گردهمایی جهانی تحت عنوان "کارشناسی برای حمایت کودکان در برابر سوء استفاده جنسی از طریق اینترنت" برگزار گردید که منجر به صدور قطعنامه‎ای شد که در آن آمده است "هرچه اینترنت بیشتر توسعه پیدا کند، کودکان بیشتر در معرض محتویات خطرناک آن قرار خواهند گرفت. فعالیت‎های محرمانه مربوط به فحشای کودکان و پورنوگرافی که از طریق اینترنت مورد استفاده واقع می‌شود، اکنون از مسائل حاد به شمار می‌رود" (اکبری،163:1390).
انزای اجتماعی؛
امروزه اینترنت در زندگی اجتماعی، جای دوستان و نزدیکان را گرفته و در حقیقت جایگزین روابط دوستانه و فامیلی شده است. افرادی که ساعت‎ها وقت خود را در سایت‎های اینترنتی می‌گذرانند بسیاری از ارزش‎های اجتماعی را زیر پا می‌نهند. چرا که فرد دیگر فعالیت‎های اجتماعی خود را کنار گذاشته و به فعالیت‎های فردی روی می‌آورد. "نتایج پژوهش شاندرز نشان داد که استفاده زیاد از اینترنت با پیوند ضعیف اجتماعی مرتبط است. برعکس کاربرانی که از اینترنت کمتر استفاده می‌کنند، به طور قابل ملاحظه‎ای با والدین و دوستانشان ارتباط بیشتری دارند" (صبوری خسروشاهی،1386).
بررسی محققان نشان می‌دهد شاید هیچگاه کاربران اینترنت از افسردگی و انزوای اجتماعی خود آگاه نباشند و در صورت آگاهی آنرا تایید نکنند اما ماهیت کار با اینترنت چنان است که فرد را در خود غرق می‌کند. پژوهش‎های انجام شده حاکی است دنیای اجتماعی در آینده دنیای منزوی باشد چرا که اینترنت با توجه به رشدی که دارد و جذابیت‎های کاذبی که برای نوجوانان ایجاد می‌کند آنها را به خود معتاد ساخته و جانشین والدین می‌شود.
بحث و نتیجه گیری
ارتباط از طریق فضای مجازی در سال‎های اخیر جایگاه قابل توجهی در بین نسل جوان جامعه ما پیدا کرده است. شبکه‎های اجتماعی در ابعاد مختلف زندگی افراد (فردی و اجتماعی) تأثیرگذارند. در شکل دهی به هویت نقش دارند و حتی روی ابعاد اقتصادی و اجتماعی و سیاسی جوامع هم تأثیرگذارند. امروزه با توجه به نقشی که تاکنون در ابعاد مختلف زندگی داشته اند، نمی‎توان آن‎ها را نادیده گرفت. در حال حاضر اینترنت ابزاری مناسب برای توسعه‎ی افكار و اندیشه‎های بشری محسوب می‌شود به شرط آن كه در راه صحیح استفاده شود. افراد باید برای ورود به دنیای مجازی اطلاعات كافی در اختیار داشته باشند تا دچار مشكلات مالی و اجتماعی نشوند. ارتباطات سالم در فضای مجازی و لزوم هوشیاری جوانان و خانواده‎ها نسبت به تهدیدات فضای سایبری در درجه‎ی نخست اولویت قرار دارد. پیشگیری از آسیب‎های اجتماعی و توجه والدین به رفتار فرزندان بسیار مهم می‌باشد و برای جلوگیری از هم پاشیدگی خانواده‎ها، والدین باید تا حدودی به فناوری‎های روز دنیا مسلط باشند و آگاه باشند كه تغییر در رفتار فرزندان به معنای ایجاد تغییر در طرز فكر آنهاست و هنگامی كه بنیان فكری و شخصیت آنها به صورت ناصحیح شكل گیرد، راه نفوذ شیادان به حریم خصوصی افراد و محیط امن خانواده باز می‌شود. لذا، چنانچه خانواده‎ها نسبت به شیوه‎های جدید ارتباط فرزندان خود آگاهی و شناخت كافی و لازم را داشته باشند، از انجام بسیاری از جرایم و ارتباطات پنهانی آنان جلوگیری به عمل می‌آید.
به منظور پیشگیری و كاهش آسیب‎های اجتماعی در فضای مجازی راهكارهایی مطرح شده‎اند كه در صورت اجرای به موقع و مناسب می‌توانند ثمر بخش واقع شوند:
- با توجه به اینکه بیشتر استفاده کنندگان از فضای مجازی نوجوانان و جوانان هستند، فرهنگ سازی برای کاهش پیامدهای آن ضروری است. لذا اطلاع رسانی، آموزش نحوه استفاده صحیح از این فناوری می‌تواند مؤثر واقع گردد.
- استفاده از ظرفیت‎هایی همچون رسانه‎های دیداری و شنیداری، روزنامه‎ها، مجلات، نشریات برای نهادینه شدن فرهنگ سایبری.
- برگزاری جلسات آموزشی از سوی مصادر امور فرهنگی در شهرستان‎ها به منظور آشنا نمودن و اطلاع رسانی به والدین در مورد فناوری‎های جدید به ویژه اینترنت و شبكه‎های اجتماعی مجازی.
- برگزاری كلاس‎های آموزشی در مدارس جهت آگاهی دادن به نوجوانان و جوانان در مورد مزایا و معایب فناوری‎های جدید و نحوه‎ی استفاده‎ی صحیح از آنها.
- تشویق به شرکت در فعالیت‎های اجتماعی و تقویت این گونه رفتارها توسط والدین.
- وضع قوانین سختگیرانه تر جهت برخورد با مجرمان جرایم اینترنتی و اجرایی نمودن این قوانین.
- آگاهی و هوشیاری بیشتر پلیس سایبری در مورد انواع جدید جرایم رایانه‎ای و اقدام در جهت نا كارآمد كردن دسیسه‎های دشمنان در این زمینه.
- پخش آگهی‎های آموزنده از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در رادیو و تلویزیون در جهت افزایش آگاهی خانواده‎ها در خصوص خطرات ناشی از اینترنت.
- گذراندن اوقات بیشتری با فرزندان در فضای بیرون از خانه به طوری كه فرزندان از نظر عاطفی، احساس خلأ نكنند و جهت جبران این كمبود به فضای مجازی پناه نبرند.
- پخش برنامه‎های كوتاه آموزشی درباره مزایا و معایب اینترنت از زبان ورزشكاران و هنرمندان محبوبی كه عموما جوانان آنها را الگوی خود قرار می‌دهند.
- طراحی بازی‎های رایانه‎ای به گونه‎ای كه در آنها انواع خطرات موجود در فضای مجازی و راهكارهایی جهت آشنایی و مقابله با آنها تعبیه شده است.
- طراحی و تدوین بخشی در كتاب‎های درسی در ارتباط با آشنایی دانش آموزان با فناوری‎های جدید، اینترنت و خطرات بالقوه آنها.
- ساخت و پخش فیلم‎ها و سریال‎هایی با موضوع اینترنت و مزایا و معایب آن.
- استفاده از آموزه‎های دینی از جمله امر به معروف و نهی از منكر به عنوان نوعی كنترل اجتماعی توسط هر شخص.
- هنجارسازی‎های مثبت و ترویج فرهنگ استفاده از اینترنت و فضای مجازی.
منابع:
- ابری، انسیه. (1387). فضای مجازی عرصه ظهور خلاقیت، اولین كنفرانس ملی خلاقیت شناسی مهندسی و مدیریت نوآوری ایران.
- اکبری، ابوالقاسم؛ اکبری، مینا. (1390). آسیب شناسی اجتماعی. تهران: انتشارات رشد و توسعه.
- رحیمی، محمد. (1390). عوامل اجتماعی مؤثر بر شکاف نسلی؛ مطالعه موردی شهر خلخال. پایان نامه کارشناسی ارشد جامعه شناسی. دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز.
- زنجانی زاده، هما. (1384). بررسی تأثیر اینترنت بر ارزش‎های خانواده در بین دانش آموزان. مجله انجمن جامعه شناسی ایران. دوره ششم. شماره 2.
- ستارزاده، داوود. (1386). بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر اعتیاد به اینترنت و پیامدهای آن، فصلنامه تخصصی علوم اجتماعی. شماره چهاردهم.
- شکربیگی، عالیه. (1391). رسانه، زنان و مناسبات خانواده. نشست انجمن جامعه شناسی ایران.
- صادقیان، عفت. (1384). تأثیر اینترنت بر کودکان و نوجوانان. تهران: مجله الکترونیکی نما. شماره 4.
- صبوری خسروشاهی، حبیب. (1386). بررسی آسیب‎های اجتماعی اینترنت، دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی.
- صدیق سروستانی، رحمت الله. (1389). آسیب شناسی اجتماعی. تهران: سمت.
- عاملی، سعیدرضا؛ حسنی، حسین. (1391). دو فضایی شدن آسیب‎ها و ناهنجاری‎های فضای مجازی: مطالعه تطبیقی سیاستگذاری‎های بین المللی. فصلنامه تحقیقات فرهنگی. دوره پنجم. شماره اول.
- كشتی ارای، نرگس؛ اكبریان، اكرم. (1390). عصر مجازی و چالش‎های پیش رو، اولین كنفرانس بین المللی شهروند مسئول.
- یاسمی نژاد، عرفان؛ آزادی، اكرم؛ امویی، محمدرضا. (1391). فضای مجازی، امنیت اجتماعی، راهبردها و استراتژی‎ها، همایش ملی صنایع فرهنگی نقش آن در توسعه‎ی پایدار.